Dyrektywa 89/391/EWG

Dyrektywa 89/391/EWG stanowi ramy prawne, określając ogólne zasady dotyczące ochrony przed zagrożeniami zawodowymi. Nakłada na pracodawców odpowiedzialność w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy pracownikom w każdym aspekcie odnoszącym się do ich pracy, a ocena ryzyka jest podstawą zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Zgodnie z dyrektywą 89/391/EWG ocena ryzyka musi być punktem wyjścia do realizacji kompleksowego procesu zarządzania bhp, a działania pracodawcy powinny polegać na unikaniu ryzyka i zapobieganiu ryzyka u źródła, dostosowaniu pracy do pojedynczego człowieka, szczególnie podczas projektowania stanowisk pracy i przy wyborze wyposażenia pracowniczego oraz metod produkcji i metod pracy, stosowaniu nowoczesnych rozwiązań technicznych, zastępowaniu środków niebezpiecznych bezpiecznymi lub mniej niebezpiecznymi, na prowadzeniu spójnej polityki zapobiegawczej obejmującej technikę, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne i wpływ czynników związanych ze środowiskiem pracy, dawaniu pierwszeństwa środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej, właściwym szkoleniu i informowaniu pracowników o zagrożeniach oraz środkach i działaniach zapobiegawczych w przedsiębiorstwie i na określonym stanowisku pracy.
Dyrektywa 89/391/EWG została przeniesiona (przetransponowana) do prawodawstwa polskiego, stąd obowiązek przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego zawarty w art. 226 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z óźn. zm.), w § 39 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn. zm.) oraz w innych aktach prawnych.

Ocena ryzyka pracy w UE

Ideą przyświecającą ocenie ryzyka była prosta konstatacja – jeżeli ocena ryzyka nie zostanie przeprowadzona prawidłowo lub w ogóle nie nastąpi, to mało prawdopodobne i możliwe będzie określenie, a następnie wprowadzenie, skutecznych środków prewencyjnych. Co roku miliony osób w UE odnoszą urazy w miejscu pracy albo doznają tam poważnego uszczerbku na zdrowiu. Dlatego, zdaniem inicjatorów i autorów dyrektywy nakazującej wprowadzenie obowiązku oceny ryzyka, właśnie ocena ryzyka jest tak ważna, ponieważ jest to sposób na faktyczną i skuteczną poprawę warunków i bezpieczeństwa miejsca pracy. Ocena ryzyka jest procesem dynamicznym, który umożliwia przedsiębiorstwom i organizacjom prowadzenie aktywnej polityki zarządzania zagrożeniami w miejscu pracy. Dlatego ważne jest, żeby przedsiębiorstwa wszystkich typów i wielkości dokonywały regularnych ocen ryzyka, aby uwzględnione zostały wszystkie istotne rodzaje ryzyka (nie tylko oczywiste i bezpośrednie), żeby osoby odpowiedzialne sprawdzały skuteczność przyjętych środków bezpieczeństwa, oraz sporządzały niezbędną dokumentację oceny ryzyka i jej okresowe aktualizowanie.

Dokumentacja

Obowiązek dokumentowania oceny ryzyka może niekiedy przyjmować karykaturalną formę. Otóż zdarza się (zwłaszcza w przypadku wykonywania oceny ryzyka za pieniądze przez specjalistów zewnętrznych) przedkładanie zleceniodawcy dokumentacji liczącej sto i więcej stron, co skutecznie odstrasza od jej analizowania i zniechęca do samej idei oceny ryzyka. Z drugiej jednak strony wyniki oceny ryzyka, ustalone zagrożenia, proponowane środki zaradcze itp. powinny być zapisane w dokumentacji, która będzie podstawą do dalszych działań.
W nawiązaniu do dyrektywy 89/391/EWG, Komisja Europejska opracowała wytyczne mające pomóc państwom członkowskim, a także pracodawcom i pracownikom wywiązać się z ciążących na nich obowiązków w zakresie oceny ryzyka.
Zgodnie z definicjami zawartymi w dyrektywie 89/391/EWG i wytycznymi Komisji Europejskiej zagrożeniem może być wszystko - materiały, urządzenia, metody pracy lub stosowane praktyki — czyli wszystko, co może spowodować wypadek lub chorobę. Natomiast ryzyko, to małe lub duże prawdopodobieństwo, że ktoś może zostać poszkodowany w wyniku narażenia na zagrożenie. Z kolei ocena ryzyka zawodowego, jest to proces szacowania ryzyka, jakie dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników wynika z zagrożeń w miejscu pracy. Polega na systematycznym badaniu wszelkich aspektów pracy i analizie ewentualnych przyczyn urazów lub uszkodzeń ciała, sposobów likwidacji zagrożeń, a jeżeli nie jest to możliwe - środków zapobiegawczych lub ochronnych, które są lub powinny zostać wprowadzone w celu kontrolowania ryzyka.
Pracodawcy w każdym miejscu pracy mają obowiązek zapewnienia pracownikom bezpieczeństwa i ochrony zdrowia we wszystkich aspektach związanych z pracą. Celem przeprowadzania oceny ryzyka jest umożliwienie pracodawcy przedsięwzięcia koniecznych środków do zapewnienia pracownikom bezpieczeństwa i ochrony zdrowia. Te środki to w szczególności rozwiązania organizacyjne i techniczne eliminujące lub zmniejszające ryzyko zawodowe, to zapewnienie pracownikom informacji o ryzyku i szkoleń na temat prawidłowego postępowania wobec ryzyka związanego z pracą zawodową.

Narzędzia

Istnieje wiele narzędzi i metod oceny ryzyka, które mogą pomóc przedsiębiorstwom i organizacjom ocenić występujące u nich ryzyko związane z pracą. Wybór metody zależy od warunków w miejscu pracy, np. liczby pracowników, typu wykonywanych czynności i stosowanego sprzętu lub urządzeń, specyficznych cech miejsca pracy oraz konkretnych rodzajów ryzyka. Zalecanymi i najpowszechniejszymi narzędziami oceny ryzyka są listy kontrolne, stanowiące użyteczne narzędzie pomagające ustalić zagrożenia. Inne narzędzia oceny ryzyka to np. wytyczne, podręczniki, broszury, kwestionariusze oraz interaktywne oprogramowanie komputerowe. Narzędzia te, mają charakter ogólny bądź są przystosowane do specyfiki konkretnej branży lub rodzaju ryzyka.
Europejska Agencja Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU-OSHA) opracowała bazę danych narzędzi oceny ryzyka, w której zebrano narzędzia z całej Europy. Narzędzia te, są bezpłatne i dostępne na stronie internetowej agencji. Baza danych jest regularnie aktualizowana i uzupełniana o nowe narzędzia.

Zasady

Na poziomie UE nie ma wyznaczonych i nakazanych zasad przeprowadzania ocen ryzyka. Jednak, kiedy rozpoczyna się ocenę ryzyka, zawsze należy pamiętać o dwóch zasadach:

  1. pierwszej - zagwarantować, by oceną zostały objęte wszystkie istotne zagrożenia i rodzaje ryzyka (np. nie pomijać takich “mało ważnych” prac jak sprzątanie, które mogą odbywać się poza normalnymi godzinami pracy, albo prac pomocniczych takich jak usuwanie, segregacja i zagęszczanie odpadów);
  2. drugiej – w sytuacji, gdy ryzyko jest ustalone, jego ocenę należy rozpocząć od pytania: czy ryzyko można zlikwidować?

Nie ma jedynego "słusznego" sposobu przeprowadzania oceny ryzyka i w różnych sytuacjach mogą się sprawdzać różne podejścia. W europejskim poradniku do oceny ryzyka w miejscu pracy proponuje się podejście oparte na kilku etapach, potocznie nazwane “metodą pięciu kroków”. Pracodawcy powinni starannie zaplanować kolejność i obowiązki związane z przeprowadzaniem oceny ryzyka. Taki plan działania powinien w szczególności obejmować zorganizowanie i koordynowanie oceny, wyznaczenie kompetentnych osób do jej przeprowadzania oraz osób, które będą odpowiedzialne za realizacje wniosków profilaktycznych, włączenie do procesu kierownictw jednostek organizacyjnych zakładu i zachęcanie do udziału pracowników, zapewnienie środków na realizację działań naprawczych i profilaktycznych oraz dopilnowanie, aby środki zapobiegawcze i środki ochrony uwzględniały wyniki oceny ryzyka.
Tam, gdzie w jednym miejscu pracują pracownicy zatrudniani przez różnych pracodawców, może okazać się, że osoby przeprowadzające ocenę ryzyka muszą udostępniać sobie nawzajem informacje o rodzajach ryzyka oraz środkach z zakresu bhp wprowadzonych w celu wyeliminowania zagrożeń.