Priorytetem w działalności kontrolno-nadzorczej PIP jest poprawa praworządności w stosunkach pracy (prawidłowość zawieranych umów, legalność zatrudnienia, przestrzeganie norm czasu pracy itp.), w szczególności przeciwdziałanie zjawiskom patologicznym, koncentracja działań kontrolno-nadzorczych na dziedzinach gospodarki i konkretnych zakładach charakteryzujących się największym nasileniem zagrożeń zawodowych (budownictwo) oraz podejmowanie na coraz szerszą skalę działań o charakterze prewencyjnym (kontrole prewencyjne, szkolenia, promocja itp.). Ponadto prowadzone są kontrole problemowe egzekwujące poprawę przestrzegania prawa, kontrole diagnozująco-pilotażowe oraz kontrole realizowane w ramach zadań własnych okręgowych inspektoratów pracy. Do zakresu działania Państwowej Inspekcji Pracy należy także nadzór i kontrola przestrzegania przez pracodawców prawa pracy, a w szczególności: przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów dotyczących stosunku pracy, wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń wynikających ze stosunku pracy, czasu pracy, urlopów, uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem, zatrudniania młodocianych i osób niepełnosprawnych, oraz inicjowanie przedsięwzięć w sprawach ochrony pracy w rolnictwie indywidualnym, kontrola przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy przy projektowaniu budowy, przebudowy i modernizacji zakładów pracy oraz stanowiących ich wyposażenie maszyn i innych urządzeń technicznych oraz technologii, nadzór i kontrola przestrzegania przez pracodawców wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy przy konstruowaniu i produkcji maszyn, urządzeń oraz narzędzi pracy.
Istotną częścią działalności kontrolnej PIP jest nadzór i kontrola przestrzegania wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy przy produkcji wyrobów i opakowań, których użytkowanie mogłoby spowodować zagrożenie dla zdrowia i życia, kontrola nad wyrobami wprowadzonymi do obrotu podlegającymi ocenie zgodności, w zakresie spełniania przez nie zasadniczych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. Zadania te są ujęte w programach działania PIP.
Kontrole problemowe prowadzone są w obszarach charakteryzujących się znaczną skalą naruszeń prawa lub występowaniem problemów wymagających skoordynowanych działań urzędu w skali kraju. Natomiast kontrole diagnozujące, to monitoring wybranych zagadnień ochrony pracy, w celu uzyskania danych umożliwiających ukierunkowanie działań kontrolnych i prewencyjnych w latach następnych. Kontrole diagnozujące realizowane są, zależnie od specyfiki tematu, przez wszystkie lub wybrane okręgowe inspektoraty pracy i nadzorowane centralnie.
Z kolei zadania własne okręgowych inspektoratów pracy obejmują problemy nie ujęte w zadaniach koordynowanych centralnie, a mające – według rozpoznania poszczególnych inspektoratów pracy – istotne znaczenie na terenie objętym ich właściwością terytorialną. Pierwsza kontrola ma głównie charakter rozpoznawczo-doradczy, zwłaszcza w zakładach nowo otwartych lub w tych, w których dokonano zmiany profilu działalności. Obok informacji i doradztwa z zakresu prawa pracy, inspektorzy stosują przewidziane przepisami środki prawne, uzależniając ich rodzaj od charakteru i faktycznych przyczyn stwierdzonych nieprawidłowości. Pierwsza kontrola u pracodawcy przeprowadzana jest w taki sposób, by uzyskane o zakładzie informacje służyły optymalnemu ukierunkowaniu dalszych działań PIP, w szczególności prewencyjnych.
Celem PIP przy realizacji wskazanych wyżej zadań jest uzyskiwanie wymiernych efektów w postaci trwałej poprawy stanu bezpieczeństwa pracy oraz przestrzegania praworządności w stosunkach pracy.
Po zakończeniu czynności kontrolnych inspektor przygotowuje protokół kontrolny, w którym zamieszcza w szczególności oznaczenie dni, w których przeprowadzał kontrolę, informację o realizacji uprzednich decyzji i wystąpień organów PIP oraz wniosków, zaleceń i decyzji innych organów kontroli i nadzoru nad warunkami pracy (np. PIS, PSP), opis stwierdzonych naruszeń prawa oraz inne informacje mające istotne znaczenie dla wyników kontroli, ponadto dane osoby legitymowanej oraz określenie czasu, miejsca i przyczyny legitymowania, informację w razie pobrania do badania próbek surowców i materiałów używanych, wytwarzanych lub powstających w toku produkcji, treść decyzji ustnych oraz informację o ich realizacji, a także informację o liczbie i rodzaju udzielonych porad z zakresu prawa pracy.