1. Organy IOŚ
Zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.). Szereg obowiązków w tym zakresie spoczywa przede wszystkim na podmiotach korzystających ze środowiska, a zatem osobach fizycznych oraz jednostkach organizacyjnych.
Natomiast kontrola przestrzegania przepisów normujących ochronę środowiska oraz prawidłowego korzystania ze środowiska, jak również szereg innych zadań nałożonych przez ustawodawcę spoczywa na organach Inspekcji Ochrony Środowiska (IOŚ). Zakres jej działania i podstawy funkcjonalne reguluje ustawa z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287 z późn. zm.) – dalej u.i.o.ś.
Zadania IOŚ wykonywane są przez:
1) Głównego Inspektora Ochrony Środowiska;
2) wojewodę przy pomocy wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska jako kierownika wojewódzkiej inspekcji ochrony środowiska, wchodzącej w skład zespolonej administracji wojewódzkiej.
Natomiast w rozumieniu ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.), w sprawach związanych z wykonywaniem zadań i kompetencji IOŚ właściwym organem jest co do zasady:
1) wojewódzki inspektor ochrony środowiska
2) Główny Inspektor Ochrony Środowiska, jako organ wyższego stopnia w stosunku do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska
Główny Inspektor Ochrony Środowiska jako centralny organ administracji rządowej, powołany został do kontroli przestrzegania przepisów o ochronie środowiska jak również do badania i oceny stanu środowiska. Podstawową funkcją Głównego Inspektora Ochrony Środowiska jest kierowanie działalnością IOŚ. Nadzór nad Głównym Inspektorem Ochrony Środowiska należy do Ministra Środowiska, ale powołuje i odwołuje go Prezes Rady Ministrów na wniosek tego Ministra. Analogicznie zastępcę Głównego Inspektora Ochrony Środowiska powołuje i odwołuje Minister Środowiska, z kolei na wniosek Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.
Na obszarze województwa działa wojewódzki inspektor ochrony środowiska, który wykonuje w imieniu wojewody zadania i kompetencje IOŚ. Powołuje go i odwołuje wojewoda, za zgodą Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Wojewódzki inspektor ochrony środowiska wykonuje powierzone mu zadania przy pomocy wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska. Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska lub za jego zgodą, może również powierzyć, w drodze porozumienia, prowadzenie spraw z zakresu właściwości wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, w tym wydawanie w jego imieniu decyzji administracyjnych, powiatom położonym na terenie województwa.
2. Zadania IOŚ
Do kompetencji IOŚ należą:
1)kontrola przestrzegania przepisów o ochronie środowiska i racjonalnym użytkowaniu zasobów przyrody;
2)kontrola przestrzegania decyzji ustalających warunki korzystania ze środowiska oraz zakresu, częstotliwości i sposobu prowadzenia pomiarów wielkości emisji;
3)kontrola zawartości siarki w ciężkim oleju opałowym stosowanym w instalacjach energetycznego spalania paliw oraz w oleju do silników statków żeglugi śródlądowej;
4)udział w postępowaniu dotyczącym lokalizacji inwestycji;
5)udział w przekazywaniu do użytku obiektów lub instalacji realizowanych jako przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływać na środowisko;
6)kontrola eksploatacji instalacji i urządzeń chroniących środowisko przed zanieczyszczeniem;
7)podejmowanie decyzji wstrzymujących działalność prowadzoną z naruszeniem wymagań związanych z ochroną środowiska lub naruszeniem warunków korzystania ze środowiska;
8)współdziałanie w zakresie ochrony środowiska z innymi organami kontrolnymi, organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz organami administracji państwowej i rządowej, samorządu terytorialnego i obrony cywilnej, a także organizacjami społecznymi i opiekunami społecznymi;
9)organizowanie i koordynowanie państwowego monitoringu środowiska, prowadzenie badań jakości środowiska, obserwacji i oceny jego stanu oraz zachodzących w nim zmian;
10)opracowywanie i wdrażanie metod analityczno-badawczych i kontrolno-pomiarowych;
11)inicjowanie działań tworzących warunki zapobiegania poważnym awariom oraz usuwania ich skutków i przywracania środowiska do stanu właściwego;
12)kontrola przestrzegania przepisów o opakowaniach i odpadach opakowaniowych;
13)kontrola przestrzegania przepisów o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej;
14)nadzór i kontrola w zakresie postępowania z substancjami kontrolowanymi oraz z produktami, urządzeniami i instalacjami zawierającymi te substancje;
15)kontrola przestrzegania przepisów i uzyskanych na ich podstawie zezwoleń, z wyłączeniem kontroli laboratoryjnej, w zakresie postępowania z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi;
16)kontrola wyrobów wprowadzonych do obrotu lub oddanych do użytku, podlegających ocenie zgodności w zakresie spełniania przez nie zasadniczych lub innych wymagań dotyczących ochrony środowiska, określonych w przepisach odrębnych;
17)weryfikacja rocznych raportów, o których mowa w ustawie z dnia 22 grudnia 2004 r. o handlu uprawnieniami do emisji do powietrza gazów cieplarnianych i innych substancji (Dz. U. Nr 281, poz. 2784 z późn. zm.);
18)ocena jakości informacji zawartych w raportach, o których mowa w art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 17 lipca 2009 r. o systemie zarządzania emisjami gazów cieplarnianych i innych substancji (Dz. U. Nr 130, poz. 1070);
19)wykonywanie zadań określonych w ustawie z dnia 29 czerwca 2007 r. o międzynarodowym przemieszczaniu odpadów (Dz. U. Nr 124, poz. 859);
20)kontrola przestrzegania przepisów o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji
21)kontrola przestrzegania przepisów ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. Nr 180, poz. 1495 z późn. zm.);
22)wykonywanie zadań związanych ze zbieraniem danych do Europejskiego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń oraz prowadzeniem Krajowego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń;
23)wykonywanie zadań określonych w ustawie z dnia 10 lipca 2008 r. o odpadach wydobywczych (Dz. U. Nr 138, poz. 865);
24)wykonywanie innych zadań określonych odrębnymi przepisami.
Inspekcja Ochrony Środowiska sprawuje także nadzór nad przestrzeganiem przepisów ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1222) oraz przepisów rozporządzeń wykonawczych w zakresie zagrożeń dla środowiska.
3. Kontrola wykonywana przez IOŚ
Kontrolę w zakresie przewidzianym w u.i.o.ś. wykonują:
1) Główny Inspektor Ochrony Środowiska,
2) wojewódzcy inspektorzy ochrony środowiska,
3) upoważnieni pracownicy IOŚ.
Przy wykonywaniu kontroli przestrzegania wymagań ochrony środowiska inspektor uprawniony jest do:
1) wstępu z niezbędnym sprzętem:
a) na teren nieruchomości, obiektu lub ich części, na którym prowadzona jest działalność gospodarcza,
b) do środków transportu;
2)wstępu przez całą dobę wraz z niezbędnym sprzętem na teren niezwiązany z prowadzeniem działalności gospodarczej;
3)pobierania próbek, przeprowadzania niezbędnych badań lub wykonywania innych czynności kontrolnych w celu ustalenia na terenie kontrolowanej nieruchomości, w obiekcie lub jego części, stanu środowiska oraz oceny tego stanu w świetle przepisów o ochronie środowiska, a także indywidualnie określonych w decyzjach administracyjnych warunków wykonywania działalności wpływającej na środowisko;
4)żądania wstrzymania ruchu instalacji lub urządzeń oraz powstrzymania się od wykonywania innych czynności w zakresie, w jakim jest to niezbędne dla pobrania próbek oraz przeprowadzenia badań i pomiarów;
5)oceny sposobu eksploatacji instalacji lub urządzeń, w tym środków transportu;
6)oceny stosowanych technologii i rozwiązań technicznych;
7)żądania pisemnych lub ustnych informacji oraz wzywania i przesłuchiwania osób w zakresie niezbędnym dla ustalenia stanu faktycznego;
8)żądania okazania dokumentów i udostępnienia wszelkich danych mających związek z problematyką kontroli;
9)żądania okazania dokumentów niezbędnych do wymierzenia mandatu lub kary grzywny;
10)oceny sposobu wykonywania pomiarów emisji, ilości pobranej wody oraz odprowadzanych ścieków przez jednostkę prowadzącą pomiary, w tym poprawności sposobu pobierania i analizy próbek.
Należy zwrócić uwagę, iż do kontroli działalności gospodarczej przedsiębiorcy prowadzonej przez IOŚ stosuje się przepisy rozdziału 5 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 z późn. zm) - dalej u.s.g. Stosownie zaś do treści art. 82 ust. 1 u.s.g. co do zasady nie można równocześnie podejmować i prowadzić więcej niż jednej kontroli działalności przedsiębiorcy. Zatem jeżeli działalność gospodarcza przedsiębiorcy jest już objęta kontrolą innego organu, organ kontroli powinien odstąpić od podjęcia czynności kontrolnych oraz może ustalić z przedsiębiorcą inny termin przeprowadzenia kontroli. Powyższa zasada nie znajdzie jednak zastosowania, gdy m.in.:
1) ratyfikowane umowy międzynarodowe stanowią inaczej;
2) przeprowadzenie kontroli jest niezbędne dla przeciwdziałania popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia lub zabezpieczenia dowodów jego popełnienia;
3) przeprowadzenie kontroli jest uzasadnione bezpośrednim zagrożeniem życia, zdrowia lub środowiska naturalnego.
Upoważniony do kontroli inspektor jest uprawniony do poruszania się po terenie nieruchomości, obiektu lub ich części oraz środków transportu, bez potrzeby uzyskiwania przepustki oraz nie podlega rewizji osobistej przewidzianej w regulaminie wewnętrznym kontrolowanej jednostki organizacyjnej. Inspektor podlega natomiast przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązującym w kontrolowanej jednostce organizacyjnej. W tym miejscu należy również przywołać dyspozycję art. 3044 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.), zgodnie z którym pracodawca jest obowiązany przydzielać niezbędną odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej osobom wykonującym czynności inspekcyjne, w czasie których ich własna odzież może ulec zniszczeniu lub znacznemu zabrudzeniu, a także ze względu na bezpieczeństwo wykonywania tych prac lub czynności.
Kierownik kontrolowanej jednostki organizacyjnej oraz kontrolowana osoba fizyczna, obowiązani są umożliwić inspektorowi przeprowadzenie kontroli. W uzasadnionych przypadkach inspektor może skorzystać z ochrony jednostek Policji. Mianowicie, jeśli okaże się to niezbędne, do przeprowadzenia czynności kontrolnych, wojewódzki inspektor ochrony środowiska może wystąpić z wnioskiem o pomoc do komendanta Policji. W takim wypadku komendant Policji ma obowiązek zapewnić inspektorowi pomoc ze strony Policji w toku wykonywania przez niego czynności kontrolnych.
Utrudnianie lub uniemożliwianie kontroli, grozi surową odpowiedzialnością karną. Czyn polegający na uniemożliwieniu lub utrudnieniu przeprowadzenia kontroli przez inspektora IOŚ został spenalizowany przez ustawodawcę w art. 225 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Otóż ten, kto osobie uprawnionej do przeprowadzania kontroli w zakresie ochrony środowiska lub osobie przybranej jej do pomocy udaremnia lub utrudnia wykonanie czynności służbowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Z czynności kontrolnych inspektor sporządza protokół, którego jeden egzemplarz powinien doręczyć kierownikowi kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowanej osobie fizycznej. Protokół podpisują inspektor i kierownik kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowana osoba fizyczna, którzy mogą wnieść do protokołu umotywowane zastrzeżenia i uwagi. W razie odmowy podpisania protokołu przez kierownika kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowaną osobę fizyczną, inspektor czyni o tym wzmiankę w protokole, a odmawiający podpisu może w terminie siedmiu dni przedstawić swoje stanowisko na piśmie właściwemu organowi IOŚ.
Na podstawie ustaleń kontroli wojewódzki inspektor ochrony środowiska może:
1) wydać zarządzenie pokontrolne do kierownika kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub osoby fizycznej;
2) wydać na podstawie odrębnych przepisów decyzję administracyjną;
3) wszcząć egzekucję, jeżeli obowiązek wynika z mocy prawa lub decyzji administracyjnej.
W wielu wypadkach po zakończeniu kontroli, do kontrolowanego podmiotu zostaje skierowane zarządzenie pokontrolne. Zarządzenie pokontrolne stanowi swoisty akt działania administracji, inny iż decyzja którą zaskarża się odwołaniem lub postanowienia zaskarżanego zażaleniem. Nie oznacza to jednak, że kontrolowany nie ma żadnej możliwości zaskarżenia zarządzenia pokontrolnego. Otóż WSA w Warszawie w wyroku z dnia 25 marca 2008 r., II SA/Op 5/08, LEX 486261, zaprezentował pogląd, iż „bezspornie zarządzenie pokontrolne, wydane na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287 z późn. zm.) nie jest decyzją administracyjną, gdyż na gruncie art. 12 ust. 1 ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska ta forma działania została wyraźnie odróżniona przez ustawodawcę od decyzji, wymienionej pkt 2 tego przepisu. Nie jest również czynnością materialno-techniczną sensu stricto. Zarządzenie pokontrolne ma charakter władczy i rozstrzyga indywidualną kwestię konkretnego podmiotu, a zatem jest aktem, o jakim mowa w art. 3 § 2 pkt 4 p.p.s.a. i z tego względu podlega zaskarżeniu do sądu administracyjnego.” Jednocześnie zdaniem WSA „zarządzenie pokontrolne, o którym mowa w art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287 z późn. zm.) wydawane jest w razie stwierdzenia w wyniku przeprowadzonej kontroli naruszeń prawa i ma na celu wyeliminowanie tych naruszeń poprzez zobowiązanie do poinformowania o działaniach, jakie kontrolowana jednostka podjęła aby dalsza jej działalność nie naruszała prawa. Przysługujące organowi kompetencje w zakresie wydawania zarządzeń pokontrolnych nie mogą być przez organ wykorzystywane w celach instruktażowych, do bieżącego pouczania i przypominania o obowiązkach ciążących na kontrolowanej jednostce, a wynikających z przepisów prawa, gdyż służą wyłącznie w celu przeciwdziałania stwierdzonym w toku kontroli naruszeniom.”
Jak stwierdził w postanowieniu z dnia 4 lipca 2008 r., II OSK 972/08, LEX 506005, NSA w Warszawie, „zarządzenia pokontrolne podlegają zaskarżeniu jako inne akty lub czynności z zakresu administracji publicznej dotyczące uprawnień lub obowiązków wynikających z przepisów prawa”. Zdaniem NSA „nie ma podstaw do uznania, iż zarządzenia pokontrolne wydane na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 1 p.o.ś., różnią się w tym zakresie od pozostałych form możliwych działań inspektora ochrony środowiska (decyzji administracyjnej czy wszczęcia postępowania egzekucyjnego) i nie wpływają na prawa i obowiązki kontrolowanego, skoro nie poinformowanie o zakresie wykonania zarządzeń, lub niezgodne z prawdą poinformowanie o wykonaniu zarządzeń, zagrożone jest odpowiedzialnością karną (art. 31a ust. 1 ustawy). Skoro przepisy ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska uprawniają wskazane w nich organy do wydawania zarządzeń pokontrolnych w oparciu o wyniki dokonywanych kontroli, a jednocześnie nie przewidują środka zaskarżenia tego zarządzenia do organu wyższego stopnia, to zarządzenie pokontrolne, stwierdzające istnienie po stronie obywatela jakiegoś obowiązku, a więc będące działaniem władczym, podlega zaskarżeniu do sądu na podstawie art. 3 § 2 pkt 4 p.p.s.a”. Oczywiście nie jest wystarczające samo przyjęcie zarządzenia pokontrolnego do wiadomości, gdyż w związku z wydaniem zarządzenia pokontrolnego na kontrolowanym spoczywają konkretne obowiązki. Mianowicie, kierownik kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowana osoba fizyczna, w terminie wyznaczonym w zarządzeniu pokontrolnym, mają obowiązek poinformowania wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska o zakresie podjętych i zrealizowanych działań służących wyeliminowaniu wskazanych naruszeń.
Wojewódzki inspektor ochrony środowiska może także zażądać od kierownika kontrolowanej jednostki organizacyjnej przeprowadzenia postępowania służbowego lub innego przewidzianego prawem postępowania przeciwko osobom winnym dopuszczenia do uchybień i poinformowania go, w określonym terminie, o wynikach tego postępowania i o podjętych działaniach.
Wojewódzki inspektor ochrony środowiska może upoważnić inspektora do wydania w trakcie kontroli decyzji w przedmiocie wstrzymania:
1) działalności powodującej naruszenie wymagań ochrony środowiska, jeżeli zachodzi bezpośrednie zagrożenie zdrowia lub życia ludzi albo bezpośrednie zagrożenie zniszczenia środowiska w znacznych rozmiarach;
2) oddania do użytku obiektu budowlanego, zespołu obiektów lub instalacji niespełniających wymagań ochrony środowiska.
Inspekcja Ochrony Środowiska współdziała w wykonywaniu czynności kontrolnych z innymi organami kontroli, w tym z Państwową Inspekcją Sanitarną, organami administracji państwowej i rządowej, organami samorządu terytorialnego, organami obrony cywilnej oraz organizacjami społecznymi.
Współdziałanie to obejmuje w szczególności:
1)rozpatrywanie wniosków o przeprowadzenie kontroli, składanych przez organy jednostek samorządu terytorialnego;
2)przekazywanie właściwym organom administracji państwowej i rządowej oraz organom samorządu terytorialnego informacji o wynikach kontroli przeprowadzonych przez Inspekcję Ochrony Środowiska;
3)wymianę informacji o wynikach kontroli;
4)wymianę z organami celnymi i Strażą Graniczną informacji związanych ze sprowadzaniem do kraju towarów, których wwóz jest zakazany lub ograniczony ze względu na ochronę środowiska;
5)współpracę ze Strażą Graniczną w wykonywaniu kontroli w strefie nadgranicznej;
6)współpracę z organami Państwowej Straży Pożarnej w zakresie przeciwdziałania poważnym awariom.
Wojewoda może zarządzić przeprowadzenie kontroli nieobjętej planem kontroli IOŚ. IOŚ udziela pomocy organom samorządu terytorialnego w realizacji ich zadań kontrolnych w zakresie ochrony środowiska.
Koszty pobierania próbek oraz wykonywania pomiarów i analiz, na podstawie których stwierdzono naruszenie wymagań ochrony środowiska, ponoszą jednostki organizacyjne lub osoby fizyczne, których działalność jest źródłem naruszania tych wymagań. Wysokość kosztów, ustala w drodze decyzji organ IOŚ stwierdzający naruszenie wymagań ochrony środowiska. Jednak jak orzekł w wyroku z dnia 3 listopada 2005 r., II OSK 121/05, LEX 196756, NSA w Warszawie „decyzja o nałożeniu obowiązku poniesienia kosztów działań inspekcji ochrony środowiska (art. 18 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska) musi mieć bezpośredni związek z zastosowaniem określonej ustawą sankcji za naruszenie ochrony środowiska w postaci przekroczenia ustalonych norm hałasu.”
Do obciążenia kontrolowanej jednostki kosztami pobrania próbek i wykonania pomiarów wystarcza ustalenie, że chociaż w jednym z badanych składników ścieków stwierdzono przekroczenie normy. Tak też orzekł w wyroku z dnia 6 czerwca 2003 r., IV SA 3440/01, LEX 99764, NSA w Warszawie, stwierdzając, że „art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. Nr 77, poz. 335 z późn. zm.) oraz § 1 rozporządzenia z dnia 7 lipca 2000 r. w sprawie warunków i sposobu ustalania kosztów ponoszonych w związku z przeprowadzeniem kontroli przestrzegania wymagań ochrony środowiska (Dz. U. Nr 107, poz. 1144) należy interpretować w ten sposób, iż kontrolowana jednostka ponosi całość kosztów pobrania próbek oraz wykonania pomiarów, analiz adekwatnych do rodzaju urządzenia odprowadzającego ścieki - jeżeli choć jeden ze składników ścieków wykazał przekroczenie obowiązujących norm.”
Z kolei w wyroku z dnia 26 czerwca 1995 r., IV SA 45/94, ONSA 1996, nr 3, poz. 131, NSA w Warszawie przyjął, iż „decyzja o wymierzeniu kary pieniężnej za naruszenie wymagań ochrony środowiska, polegające na wprowadzeniu ścieków do wód lub do ziemi bez pozwolenia wodnoprawnego, lub za naruszenie innych wymagań ochrony środowiska (art. 110 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska - Dz. U. z 1994 r. Nr 49, poz. 196) powinna poprzedzać wydanie decyzji o obciążeniu jednostki organizacyjnej lub osoby fizycznej kosztami, o których mowa w art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. Nr 77, poz. 335). Decyzja w przedmiocie kosztów może być ewentualnie wydana łącznie z decyzją, której przedmiotem jest wymierzenie kary pieniężnej za naruszenie wymagań ochrony środowiska.”
4. Wykonywanie zadań w zakresie poważnych awarii
W zakresie przeciwdziałania poważnym awariom do IOŚ należy:
1)kontrola podmiotów, których działalność może stanowić przyczynę powstania poważnej awarii;
2)prowadzenie szkoleń dla organów administracji oraz podmiotów, których działalność może stanowić przyczynę powstania poważnej awarii;
3)badanie przyczyn powstawania oraz sposobów likwidacji skutków poważnych awarii dla środowiska;
4)prowadzenie rejestru zakładów, których działalność może być przyczyną wystąpienia poważnej awarii, w tym zakładów o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii i o dużym ryzyku wystąpienia awarii w rozumieniu przepisów o ochronie środowiska.
Inspekcja Ochrony Środowiska współdziała także w akcji zwalczania poważnej awarii z organami właściwymi do jej prowadzenia oraz sprawuje nadzór nad usuwaniem skutków tej awarii.
Organy IOŚ dokonują kontroli:
• co najmniej raz w roku w zakładach o dużym ryzyku wystąpienia awarii,
• co najmniej raz na 2 lata - w zakładach o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii.
Organy administracji właściwe do zwalczania poważnych awarii obowiązane są do informowania Głównego Inspektora Ochrony Środowiska o poważnych awariach, które miały miejsce w kraju, oraz o ich ewentualnych skutkach transgranicznych. Zgłoszenie dokonywane jest za pośrednictwem wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, niezwłocznie, lecz nie później niż do godz. 1000 dnia następnego po dniu wystąpienia awarii. W terminie jednego miesiąca od dnia wystąpienia poważnej awarii organ prowadzący akcję zwalczania poważnej awarii przekazuje, informację uzupełniającą o poważnej awarii objętej obowiązkiem zgłoszenia. Główny Inspektor Ochrony Środowiska na podstawie zgłoszeń, prowadzi rejestr poważnych awarii.
Kryteria charakteryzujące poważne awarie, objęte obowiązkiem zgłoszenia oraz terminy tego zgłoszenia i zakres zawartych w nim informacji konkretyzuje rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie poważnych awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2003 r. Nr 5, poz. 58). Obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska są objęte poważne awarie, które miały miejsce w kraju, o ile spełniają jedno z następujących kryteriów:
1)były następstwem pożaru, eksplozji lub uwolnienia w trakcie procesu przemysłowego co najmniej 5% ilości jednej z substancji niebezpiecznych decydujących o zaliczeniu zakładu do zakładu o dużym ryzyku wystąpienia awarii na podstawie rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (Dz. U. Nr 58, poz. 535 z późn. zm.);
2)były następstwem pożaru, eksplozji lub uwolnienia w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu dowolnej ilości co najmniej jednej z substancji niebezpiecznych wymienionych w przepisach, o których mowa w pkt 1, jeżeli powodują co najmniej jeden ze skutków spośród następujących rodzajów skutków:
a) skutki wobec osób,
b) szkody w środowisku,
c) szkody w mieniu,
d) negatywne skutki wykraczające poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
3)były następstwem uwolnienia w trakcie magazynowania lub transportu dowolnej substancji, która ze względu na swoje właściwości lub ilość może być niebezpieczna dla życia, zdrowia ludzi lub dla środowiska, prowadząc przynajmniej do jednego ze skutków spośród rodzajów skutków, o których mowa w pkt 2 lit. a-d.
Skutkami poważnych awarii, mających skutki wobec osób, są:
1)śmierć co najmniej jednej osoby;
2)zranienie co najmniej 6 osób w zakładzie i hospitalizacja przynajmniej jednej z tych osób przez co najmniej 24 godziny;
3)hospitalizacja co najmniej jednej osoby spoza zakładu przez co najmniej 24 godziny;
4)ewakuacja przynajmniej 250 osób na czas dłuższy niż 2 godziny albo innej liczby osób, jeżeli iloczyn liczby osób i czasu ewakuacji (określonego w godzinach) wynosi co najmniej 500;
5)uwięzienie rozumiane jako odcięcie od otoczenia zewnętrznego przynajmniej 250 osób na czas dłuższy niż 2 godziny albo innej liczby osób, jeżeli iloczyn liczby osób i czasu uwięzienia (określonego w godzinach) wynosi co najmniej 500;
6)pozbawienie przynajmniej 500 osób wody do picia, energii elektrycznej, gazu lub połączeń telefonicznych przez czas dłuższy niż 2 godziny albo innej liczby osób, jeżeli iloczyn liczby osób i czasu przerwania dostaw wody do picia, energii elektrycznej, gazu lub połączeń telefonicznych (określony w godzinach) wynosi co najmniej 1000.
Skutkami poważnych awarii, powodujących szkody w środowisku, są:
1)trwałe uszkodzenie lub zniszczenie środowiska, o powierzchni co najmniej 1 ha;
2)trwałe uszkodzenie lub zniszczenie obiektu poddanego pod ochronę, na podstawie przepisów o ochronie przyrody, w drodze uznania za:
a) pomnik przyrody
b) stanowisko dokumentacyjne;
3)trwałe uszkodzenie lub zniszczenie jednego lub kilku elementów przyrodniczych środowiska, bez względu na wielkość uszkodzonej lub zniszczonej powierzchni, na obszarze poddanym pod ochronę na podstawie przepisów o ochronie przyrody, stanowiącym:
a) park narodowy,
b) rezerwat przyrody,
c) park krajobrazowy,
d) obszar chronionego krajobrazu,
e) użytek ekologiczny,
f) zespół przyrodniczo-krajobrazowy;
4) zanieczyszczenie śródlądowych wód powierzchniowych lub wód morskich:
a) cieku naturalnego lub kanału, na długości co najmniej 5 km,
b) jeziora lub innego naturalnego zbiornika wodnego albo sztucznego zbiornika usytuowanego na wodach płynących, o powierzchni co najmniej 1 ha,
c) delty o powierzchni co najmniej 2 ha,
d) morskich wód wewnętrznych lub wód morza terytorialnego albo strefy wybrzeża morskiego, o powierzchni co najmniej 2 ha;
5) zanieczyszczenie poziomów wodonośnych wód podziemnych na obszarze ich zalegania, o powierzchni co najmniej 1 ha.
Przykładowo w wyroku z dnia 28 lutego 2007 r., IV SA/Wa 1833/06, LEX 326271, WSA w Warszawie przyjął, iż „wyciek produktów ropopochodnych na teren należący do Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu jest zdarzeniem mającym charakter poważnej awarii w rozumieniu § 4 ust. 1 pkt 3 lit. d rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie poważnych awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2003 r. Nr 5, poz. 58).”
Skutkami poważnych awarii, powodujące szkody w mieniu, są:
1) uszkodzenie lub zniszczenie mienia w zakładzie, w którym wystąpiła awaria, o wartości strat w wysokości przynajmniej 8 mln zł;
2) uszkodzenie lub zniszczenie mienia poza terenem zakładu, w którym wystąpiła awaria:
a) o wartości strat w wysokości przynajmniej 2 mln zł, lub
b) uszkodzenie zabudowań mieszkalnych w stopniu uniemożliwiającym dalsze ich użytkowanie.
Zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów reguluje ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.). Szereg obowiązków w tym zakresie spoczywa przede wszystkim na podmiotach korzystających ze środowiska, a zatem osobach fizycznych oraz jednostkach organizacyjnych.
Natomiast kontrola przestrzegania przepisów normujących ochronę środowiska oraz prawidłowego korzystania ze środowiska, jak również szereg innych zadań nałożonych przez ustawodawcę spoczywa na organach Inspekcji Ochrony Środowiska (IOŚ). Zakres jej działania i podstawy funkcjonalne reguluje ustawa z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287 z późn. zm.) – dalej u.i.o.ś.
Zadania IOŚ wykonywane są przez:
1) Głównego Inspektora Ochrony Środowiska;
2) wojewodę przy pomocy wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska jako kierownika wojewódzkiej inspekcji ochrony środowiska, wchodzącej w skład zespolonej administracji wojewódzkiej.
Natomiast w rozumieniu ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.), w sprawach związanych z wykonywaniem zadań i kompetencji IOŚ właściwym organem jest co do zasady:
1) wojewódzki inspektor ochrony środowiska
2) Główny Inspektor Ochrony Środowiska, jako organ wyższego stopnia w stosunku do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska
Główny Inspektor Ochrony Środowiska jako centralny organ administracji rządowej, powołany został do kontroli przestrzegania przepisów o ochronie środowiska jak również do badania i oceny stanu środowiska. Podstawową funkcją Głównego Inspektora Ochrony Środowiska jest kierowanie działalnością IOŚ. Nadzór nad Głównym Inspektorem Ochrony Środowiska należy do Ministra Środowiska, ale powołuje i odwołuje go Prezes Rady Ministrów na wniosek tego Ministra. Analogicznie zastępcę Głównego Inspektora Ochrony Środowiska powołuje i odwołuje Minister Środowiska, z kolei na wniosek Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.
Na obszarze województwa działa wojewódzki inspektor ochrony środowiska, który wykonuje w imieniu wojewody zadania i kompetencje IOŚ. Powołuje go i odwołuje wojewoda, za zgodą Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Wojewódzki inspektor ochrony środowiska wykonuje powierzone mu zadania przy pomocy wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska. Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska lub za jego zgodą, może również powierzyć, w drodze porozumienia, prowadzenie spraw z zakresu właściwości wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, w tym wydawanie w jego imieniu decyzji administracyjnych, powiatom położonym na terenie województwa.
2. Zadania IOŚ
Do kompetencji IOŚ należą:
1)kontrola przestrzegania przepisów o ochronie środowiska i racjonalnym użytkowaniu zasobów przyrody;
2)kontrola przestrzegania decyzji ustalających warunki korzystania ze środowiska oraz zakresu, częstotliwości i sposobu prowadzenia pomiarów wielkości emisji;
3)kontrola zawartości siarki w ciężkim oleju opałowym stosowanym w instalacjach energetycznego spalania paliw oraz w oleju do silników statków żeglugi śródlądowej;
4)udział w postępowaniu dotyczącym lokalizacji inwestycji;
5)udział w przekazywaniu do użytku obiektów lub instalacji realizowanych jako przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływać na środowisko;
6)kontrola eksploatacji instalacji i urządzeń chroniących środowisko przed zanieczyszczeniem;
7)podejmowanie decyzji wstrzymujących działalność prowadzoną z naruszeniem wymagań związanych z ochroną środowiska lub naruszeniem warunków korzystania ze środowiska;
8)współdziałanie w zakresie ochrony środowiska z innymi organami kontrolnymi, organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz organami administracji państwowej i rządowej, samorządu terytorialnego i obrony cywilnej, a także organizacjami społecznymi i opiekunami społecznymi;
9)organizowanie i koordynowanie państwowego monitoringu środowiska, prowadzenie badań jakości środowiska, obserwacji i oceny jego stanu oraz zachodzących w nim zmian;
10)opracowywanie i wdrażanie metod analityczno-badawczych i kontrolno-pomiarowych;
11)inicjowanie działań tworzących warunki zapobiegania poważnym awariom oraz usuwania ich skutków i przywracania środowiska do stanu właściwego;
12)kontrola przestrzegania przepisów o opakowaniach i odpadach opakowaniowych;
13)kontrola przestrzegania przepisów o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej;
14)nadzór i kontrola w zakresie postępowania z substancjami kontrolowanymi oraz z produktami, urządzeniami i instalacjami zawierającymi te substancje;
15)kontrola przestrzegania przepisów i uzyskanych na ich podstawie zezwoleń, z wyłączeniem kontroli laboratoryjnej, w zakresie postępowania z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi;
16)kontrola wyrobów wprowadzonych do obrotu lub oddanych do użytku, podlegających ocenie zgodności w zakresie spełniania przez nie zasadniczych lub innych wymagań dotyczących ochrony środowiska, określonych w przepisach odrębnych;
17)weryfikacja rocznych raportów, o których mowa w ustawie z dnia 22 grudnia 2004 r. o handlu uprawnieniami do emisji do powietrza gazów cieplarnianych i innych substancji (Dz. U. Nr 281, poz. 2784 z późn. zm.);
18)ocena jakości informacji zawartych w raportach, o których mowa w art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 17 lipca 2009 r. o systemie zarządzania emisjami gazów cieplarnianych i innych substancji (Dz. U. Nr 130, poz. 1070);
19)wykonywanie zadań określonych w ustawie z dnia 29 czerwca 2007 r. o międzynarodowym przemieszczaniu odpadów (Dz. U. Nr 124, poz. 859);
20)kontrola przestrzegania przepisów o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji
21)kontrola przestrzegania przepisów ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. Nr 180, poz. 1495 z późn. zm.);
22)wykonywanie zadań związanych ze zbieraniem danych do Europejskiego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń oraz prowadzeniem Krajowego Rejestru Uwalniania i Transferu Zanieczyszczeń;
23)wykonywanie zadań określonych w ustawie z dnia 10 lipca 2008 r. o odpadach wydobywczych (Dz. U. Nr 138, poz. 865);
24)wykonywanie innych zadań określonych odrębnymi przepisami.
Inspekcja Ochrony Środowiska sprawuje także nadzór nad przestrzeganiem przepisów ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1222) oraz przepisów rozporządzeń wykonawczych w zakresie zagrożeń dla środowiska.
3. Kontrola wykonywana przez IOŚ
Kontrolę w zakresie przewidzianym w u.i.o.ś. wykonują:
1) Główny Inspektor Ochrony Środowiska,
2) wojewódzcy inspektorzy ochrony środowiska,
3) upoważnieni pracownicy IOŚ.
Przy wykonywaniu kontroli przestrzegania wymagań ochrony środowiska inspektor uprawniony jest do:
1) wstępu z niezbędnym sprzętem:
a) na teren nieruchomości, obiektu lub ich części, na którym prowadzona jest działalność gospodarcza,
b) do środków transportu;
2)wstępu przez całą dobę wraz z niezbędnym sprzętem na teren niezwiązany z prowadzeniem działalności gospodarczej;
3)pobierania próbek, przeprowadzania niezbędnych badań lub wykonywania innych czynności kontrolnych w celu ustalenia na terenie kontrolowanej nieruchomości, w obiekcie lub jego części, stanu środowiska oraz oceny tego stanu w świetle przepisów o ochronie środowiska, a także indywidualnie określonych w decyzjach administracyjnych warunków wykonywania działalności wpływającej na środowisko;
4)żądania wstrzymania ruchu instalacji lub urządzeń oraz powstrzymania się od wykonywania innych czynności w zakresie, w jakim jest to niezbędne dla pobrania próbek oraz przeprowadzenia badań i pomiarów;
5)oceny sposobu eksploatacji instalacji lub urządzeń, w tym środków transportu;
6)oceny stosowanych technologii i rozwiązań technicznych;
7)żądania pisemnych lub ustnych informacji oraz wzywania i przesłuchiwania osób w zakresie niezbędnym dla ustalenia stanu faktycznego;
8)żądania okazania dokumentów i udostępnienia wszelkich danych mających związek z problematyką kontroli;
9)żądania okazania dokumentów niezbędnych do wymierzenia mandatu lub kary grzywny;
10)oceny sposobu wykonywania pomiarów emisji, ilości pobranej wody oraz odprowadzanych ścieków przez jednostkę prowadzącą pomiary, w tym poprawności sposobu pobierania i analizy próbek.
Należy zwrócić uwagę, iż do kontroli działalności gospodarczej przedsiębiorcy prowadzonej przez IOŚ stosuje się przepisy rozdziału 5 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 155, poz. 1095 z późn. zm) - dalej u.s.g. Stosownie zaś do treści art. 82 ust. 1 u.s.g. co do zasady nie można równocześnie podejmować i prowadzić więcej niż jednej kontroli działalności przedsiębiorcy. Zatem jeżeli działalność gospodarcza przedsiębiorcy jest już objęta kontrolą innego organu, organ kontroli powinien odstąpić od podjęcia czynności kontrolnych oraz może ustalić z przedsiębiorcą inny termin przeprowadzenia kontroli. Powyższa zasada nie znajdzie jednak zastosowania, gdy m.in.:
1) ratyfikowane umowy międzynarodowe stanowią inaczej;
2) przeprowadzenie kontroli jest niezbędne dla przeciwdziałania popełnieniu przestępstwa lub wykroczenia lub zabezpieczenia dowodów jego popełnienia;
3) przeprowadzenie kontroli jest uzasadnione bezpośrednim zagrożeniem życia, zdrowia lub środowiska naturalnego.
Upoważniony do kontroli inspektor jest uprawniony do poruszania się po terenie nieruchomości, obiektu lub ich części oraz środków transportu, bez potrzeby uzyskiwania przepustki oraz nie podlega rewizji osobistej przewidzianej w regulaminie wewnętrznym kontrolowanej jednostki organizacyjnej. Inspektor podlega natomiast przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązującym w kontrolowanej jednostce organizacyjnej. W tym miejscu należy również przywołać dyspozycję art. 3044 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.), zgodnie z którym pracodawca jest obowiązany przydzielać niezbędną odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej osobom wykonującym czynności inspekcyjne, w czasie których ich własna odzież może ulec zniszczeniu lub znacznemu zabrudzeniu, a także ze względu na bezpieczeństwo wykonywania tych prac lub czynności.
Kierownik kontrolowanej jednostki organizacyjnej oraz kontrolowana osoba fizyczna, obowiązani są umożliwić inspektorowi przeprowadzenie kontroli. W uzasadnionych przypadkach inspektor może skorzystać z ochrony jednostek Policji. Mianowicie, jeśli okaże się to niezbędne, do przeprowadzenia czynności kontrolnych, wojewódzki inspektor ochrony środowiska może wystąpić z wnioskiem o pomoc do komendanta Policji. W takim wypadku komendant Policji ma obowiązek zapewnić inspektorowi pomoc ze strony Policji w toku wykonywania przez niego czynności kontrolnych.
Utrudnianie lub uniemożliwianie kontroli, grozi surową odpowiedzialnością karną. Czyn polegający na uniemożliwieniu lub utrudnieniu przeprowadzenia kontroli przez inspektora IOŚ został spenalizowany przez ustawodawcę w art. 225 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Otóż ten, kto osobie uprawnionej do przeprowadzania kontroli w zakresie ochrony środowiska lub osobie przybranej jej do pomocy udaremnia lub utrudnia wykonanie czynności służbowej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Z czynności kontrolnych inspektor sporządza protokół, którego jeden egzemplarz powinien doręczyć kierownikowi kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowanej osobie fizycznej. Protokół podpisują inspektor i kierownik kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowana osoba fizyczna, którzy mogą wnieść do protokołu umotywowane zastrzeżenia i uwagi. W razie odmowy podpisania protokołu przez kierownika kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowaną osobę fizyczną, inspektor czyni o tym wzmiankę w protokole, a odmawiający podpisu może w terminie siedmiu dni przedstawić swoje stanowisko na piśmie właściwemu organowi IOŚ.
Na podstawie ustaleń kontroli wojewódzki inspektor ochrony środowiska może:
1) wydać zarządzenie pokontrolne do kierownika kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub osoby fizycznej;
2) wydać na podstawie odrębnych przepisów decyzję administracyjną;
3) wszcząć egzekucję, jeżeli obowiązek wynika z mocy prawa lub decyzji administracyjnej.
W wielu wypadkach po zakończeniu kontroli, do kontrolowanego podmiotu zostaje skierowane zarządzenie pokontrolne. Zarządzenie pokontrolne stanowi swoisty akt działania administracji, inny iż decyzja którą zaskarża się odwołaniem lub postanowienia zaskarżanego zażaleniem. Nie oznacza to jednak, że kontrolowany nie ma żadnej możliwości zaskarżenia zarządzenia pokontrolnego. Otóż WSA w Warszawie w wyroku z dnia 25 marca 2008 r., II SA/Op 5/08, LEX 486261, zaprezentował pogląd, iż „bezspornie zarządzenie pokontrolne, wydane na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287 z późn. zm.) nie jest decyzją administracyjną, gdyż na gruncie art. 12 ust. 1 ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska ta forma działania została wyraźnie odróżniona przez ustawodawcę od decyzji, wymienionej pkt 2 tego przepisu. Nie jest również czynnością materialno-techniczną sensu stricto. Zarządzenie pokontrolne ma charakter władczy i rozstrzyga indywidualną kwestię konkretnego podmiotu, a zatem jest aktem, o jakim mowa w art. 3 § 2 pkt 4 p.p.s.a. i z tego względu podlega zaskarżeniu do sądu administracyjnego.” Jednocześnie zdaniem WSA „zarządzenie pokontrolne, o którym mowa w art. 12 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287 z późn. zm.) wydawane jest w razie stwierdzenia w wyniku przeprowadzonej kontroli naruszeń prawa i ma na celu wyeliminowanie tych naruszeń poprzez zobowiązanie do poinformowania o działaniach, jakie kontrolowana jednostka podjęła aby dalsza jej działalność nie naruszała prawa. Przysługujące organowi kompetencje w zakresie wydawania zarządzeń pokontrolnych nie mogą być przez organ wykorzystywane w celach instruktażowych, do bieżącego pouczania i przypominania o obowiązkach ciążących na kontrolowanej jednostce, a wynikających z przepisów prawa, gdyż służą wyłącznie w celu przeciwdziałania stwierdzonym w toku kontroli naruszeniom.”
Jak stwierdził w postanowieniu z dnia 4 lipca 2008 r., II OSK 972/08, LEX 506005, NSA w Warszawie, „zarządzenia pokontrolne podlegają zaskarżeniu jako inne akty lub czynności z zakresu administracji publicznej dotyczące uprawnień lub obowiązków wynikających z przepisów prawa”. Zdaniem NSA „nie ma podstaw do uznania, iż zarządzenia pokontrolne wydane na podstawie art. 12 ust. 1 pkt 1 p.o.ś., różnią się w tym zakresie od pozostałych form możliwych działań inspektora ochrony środowiska (decyzji administracyjnej czy wszczęcia postępowania egzekucyjnego) i nie wpływają na prawa i obowiązki kontrolowanego, skoro nie poinformowanie o zakresie wykonania zarządzeń, lub niezgodne z prawdą poinformowanie o wykonaniu zarządzeń, zagrożone jest odpowiedzialnością karną (art. 31a ust. 1 ustawy). Skoro przepisy ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska uprawniają wskazane w nich organy do wydawania zarządzeń pokontrolnych w oparciu o wyniki dokonywanych kontroli, a jednocześnie nie przewidują środka zaskarżenia tego zarządzenia do organu wyższego stopnia, to zarządzenie pokontrolne, stwierdzające istnienie po stronie obywatela jakiegoś obowiązku, a więc będące działaniem władczym, podlega zaskarżeniu do sądu na podstawie art. 3 § 2 pkt 4 p.p.s.a”. Oczywiście nie jest wystarczające samo przyjęcie zarządzenia pokontrolnego do wiadomości, gdyż w związku z wydaniem zarządzenia pokontrolnego na kontrolowanym spoczywają konkretne obowiązki. Mianowicie, kierownik kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowana osoba fizyczna, w terminie wyznaczonym w zarządzeniu pokontrolnym, mają obowiązek poinformowania wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska o zakresie podjętych i zrealizowanych działań służących wyeliminowaniu wskazanych naruszeń.
Wojewódzki inspektor ochrony środowiska może także zażądać od kierownika kontrolowanej jednostki organizacyjnej przeprowadzenia postępowania służbowego lub innego przewidzianego prawem postępowania przeciwko osobom winnym dopuszczenia do uchybień i poinformowania go, w określonym terminie, o wynikach tego postępowania i o podjętych działaniach.
Wojewódzki inspektor ochrony środowiska może upoważnić inspektora do wydania w trakcie kontroli decyzji w przedmiocie wstrzymania:
1) działalności powodującej naruszenie wymagań ochrony środowiska, jeżeli zachodzi bezpośrednie zagrożenie zdrowia lub życia ludzi albo bezpośrednie zagrożenie zniszczenia środowiska w znacznych rozmiarach;
2) oddania do użytku obiektu budowlanego, zespołu obiektów lub instalacji niespełniających wymagań ochrony środowiska.
Inspekcja Ochrony Środowiska współdziała w wykonywaniu czynności kontrolnych z innymi organami kontroli, w tym z Państwową Inspekcją Sanitarną, organami administracji państwowej i rządowej, organami samorządu terytorialnego, organami obrony cywilnej oraz organizacjami społecznymi.
Współdziałanie to obejmuje w szczególności:
1)rozpatrywanie wniosków o przeprowadzenie kontroli, składanych przez organy jednostek samorządu terytorialnego;
2)przekazywanie właściwym organom administracji państwowej i rządowej oraz organom samorządu terytorialnego informacji o wynikach kontroli przeprowadzonych przez Inspekcję Ochrony Środowiska;
3)wymianę informacji o wynikach kontroli;
4)wymianę z organami celnymi i Strażą Graniczną informacji związanych ze sprowadzaniem do kraju towarów, których wwóz jest zakazany lub ograniczony ze względu na ochronę środowiska;
5)współpracę ze Strażą Graniczną w wykonywaniu kontroli w strefie nadgranicznej;
6)współpracę z organami Państwowej Straży Pożarnej w zakresie przeciwdziałania poważnym awariom.
Wojewoda może zarządzić przeprowadzenie kontroli nieobjętej planem kontroli IOŚ. IOŚ udziela pomocy organom samorządu terytorialnego w realizacji ich zadań kontrolnych w zakresie ochrony środowiska.
Koszty pobierania próbek oraz wykonywania pomiarów i analiz, na podstawie których stwierdzono naruszenie wymagań ochrony środowiska, ponoszą jednostki organizacyjne lub osoby fizyczne, których działalność jest źródłem naruszania tych wymagań. Wysokość kosztów, ustala w drodze decyzji organ IOŚ stwierdzający naruszenie wymagań ochrony środowiska. Jednak jak orzekł w wyroku z dnia 3 listopada 2005 r., II OSK 121/05, LEX 196756, NSA w Warszawie „decyzja o nałożeniu obowiązku poniesienia kosztów działań inspekcji ochrony środowiska (art. 18 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska) musi mieć bezpośredni związek z zastosowaniem określonej ustawą sankcji za naruszenie ochrony środowiska w postaci przekroczenia ustalonych norm hałasu.”
Do obciążenia kontrolowanej jednostki kosztami pobrania próbek i wykonania pomiarów wystarcza ustalenie, że chociaż w jednym z badanych składników ścieków stwierdzono przekroczenie normy. Tak też orzekł w wyroku z dnia 6 czerwca 2003 r., IV SA 3440/01, LEX 99764, NSA w Warszawie, stwierdzając, że „art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. Nr 77, poz. 335 z późn. zm.) oraz § 1 rozporządzenia z dnia 7 lipca 2000 r. w sprawie warunków i sposobu ustalania kosztów ponoszonych w związku z przeprowadzeniem kontroli przestrzegania wymagań ochrony środowiska (Dz. U. Nr 107, poz. 1144) należy interpretować w ten sposób, iż kontrolowana jednostka ponosi całość kosztów pobrania próbek oraz wykonania pomiarów, analiz adekwatnych do rodzaju urządzenia odprowadzającego ścieki - jeżeli choć jeden ze składników ścieków wykazał przekroczenie obowiązujących norm.”
Z kolei w wyroku z dnia 26 czerwca 1995 r., IV SA 45/94, ONSA 1996, nr 3, poz. 131, NSA w Warszawie przyjął, iż „decyzja o wymierzeniu kary pieniężnej za naruszenie wymagań ochrony środowiska, polegające na wprowadzeniu ścieków do wód lub do ziemi bez pozwolenia wodnoprawnego, lub za naruszenie innych wymagań ochrony środowiska (art. 110 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska - Dz. U. z 1994 r. Nr 49, poz. 196) powinna poprzedzać wydanie decyzji o obciążeniu jednostki organizacyjnej lub osoby fizycznej kosztami, o których mowa w art. 18 ust. 1 ustawy z dnia 20 lipca 1991 r. o Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. Nr 77, poz. 335). Decyzja w przedmiocie kosztów może być ewentualnie wydana łącznie z decyzją, której przedmiotem jest wymierzenie kary pieniężnej za naruszenie wymagań ochrony środowiska.”
4. Wykonywanie zadań w zakresie poważnych awarii
W zakresie przeciwdziałania poważnym awariom do IOŚ należy:
1)kontrola podmiotów, których działalność może stanowić przyczynę powstania poważnej awarii;
2)prowadzenie szkoleń dla organów administracji oraz podmiotów, których działalność może stanowić przyczynę powstania poważnej awarii;
3)badanie przyczyn powstawania oraz sposobów likwidacji skutków poważnych awarii dla środowiska;
4)prowadzenie rejestru zakładów, których działalność może być przyczyną wystąpienia poważnej awarii, w tym zakładów o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii i o dużym ryzyku wystąpienia awarii w rozumieniu przepisów o ochronie środowiska.
Inspekcja Ochrony Środowiska współdziała także w akcji zwalczania poważnej awarii z organami właściwymi do jej prowadzenia oraz sprawuje nadzór nad usuwaniem skutków tej awarii.
Organy IOŚ dokonują kontroli:
• co najmniej raz w roku w zakładach o dużym ryzyku wystąpienia awarii,
• co najmniej raz na 2 lata - w zakładach o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii.
Organy administracji właściwe do zwalczania poważnych awarii obowiązane są do informowania Głównego Inspektora Ochrony Środowiska o poważnych awariach, które miały miejsce w kraju, oraz o ich ewentualnych skutkach transgranicznych. Zgłoszenie dokonywane jest za pośrednictwem wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, niezwłocznie, lecz nie później niż do godz. 1000 dnia następnego po dniu wystąpienia awarii. W terminie jednego miesiąca od dnia wystąpienia poważnej awarii organ prowadzący akcję zwalczania poważnej awarii przekazuje, informację uzupełniającą o poważnej awarii objętej obowiązkiem zgłoszenia. Główny Inspektor Ochrony Środowiska na podstawie zgłoszeń, prowadzi rejestr poważnych awarii.
Kryteria charakteryzujące poważne awarie, objęte obowiązkiem zgłoszenia oraz terminy tego zgłoszenia i zakres zawartych w nim informacji konkretyzuje rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie poważnych awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2003 r. Nr 5, poz. 58). Obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska są objęte poważne awarie, które miały miejsce w kraju, o ile spełniają jedno z następujących kryteriów:
1)były następstwem pożaru, eksplozji lub uwolnienia w trakcie procesu przemysłowego co najmniej 5% ilości jednej z substancji niebezpiecznych decydujących o zaliczeniu zakładu do zakładu o dużym ryzyku wystąpienia awarii na podstawie rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 9 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów i ilości substancji niebezpiecznych, których znajdowanie się w zakładzie decyduje o zaliczeniu go do zakładu o zwiększonym ryzyku albo zakładu o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (Dz. U. Nr 58, poz. 535 z późn. zm.);
2)były następstwem pożaru, eksplozji lub uwolnienia w trakcie procesu przemysłowego, magazynowania lub transportu dowolnej ilości co najmniej jednej z substancji niebezpiecznych wymienionych w przepisach, o których mowa w pkt 1, jeżeli powodują co najmniej jeden ze skutków spośród następujących rodzajów skutków:
a) skutki wobec osób,
b) szkody w środowisku,
c) szkody w mieniu,
d) negatywne skutki wykraczające poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
3)były następstwem uwolnienia w trakcie magazynowania lub transportu dowolnej substancji, która ze względu na swoje właściwości lub ilość może być niebezpieczna dla życia, zdrowia ludzi lub dla środowiska, prowadząc przynajmniej do jednego ze skutków spośród rodzajów skutków, o których mowa w pkt 2 lit. a-d.
Skutkami poważnych awarii, mających skutki wobec osób, są:
1)śmierć co najmniej jednej osoby;
2)zranienie co najmniej 6 osób w zakładzie i hospitalizacja przynajmniej jednej z tych osób przez co najmniej 24 godziny;
3)hospitalizacja co najmniej jednej osoby spoza zakładu przez co najmniej 24 godziny;
4)ewakuacja przynajmniej 250 osób na czas dłuższy niż 2 godziny albo innej liczby osób, jeżeli iloczyn liczby osób i czasu ewakuacji (określonego w godzinach) wynosi co najmniej 500;
5)uwięzienie rozumiane jako odcięcie od otoczenia zewnętrznego przynajmniej 250 osób na czas dłuższy niż 2 godziny albo innej liczby osób, jeżeli iloczyn liczby osób i czasu uwięzienia (określonego w godzinach) wynosi co najmniej 500;
6)pozbawienie przynajmniej 500 osób wody do picia, energii elektrycznej, gazu lub połączeń telefonicznych przez czas dłuższy niż 2 godziny albo innej liczby osób, jeżeli iloczyn liczby osób i czasu przerwania dostaw wody do picia, energii elektrycznej, gazu lub połączeń telefonicznych (określony w godzinach) wynosi co najmniej 1000.
Skutkami poważnych awarii, powodujących szkody w środowisku, są:
1)trwałe uszkodzenie lub zniszczenie środowiska, o powierzchni co najmniej 1 ha;
2)trwałe uszkodzenie lub zniszczenie obiektu poddanego pod ochronę, na podstawie przepisów o ochronie przyrody, w drodze uznania za:
a) pomnik przyrody
b) stanowisko dokumentacyjne;
3)trwałe uszkodzenie lub zniszczenie jednego lub kilku elementów przyrodniczych środowiska, bez względu na wielkość uszkodzonej lub zniszczonej powierzchni, na obszarze poddanym pod ochronę na podstawie przepisów o ochronie przyrody, stanowiącym:
a) park narodowy,
b) rezerwat przyrody,
c) park krajobrazowy,
d) obszar chronionego krajobrazu,
e) użytek ekologiczny,
f) zespół przyrodniczo-krajobrazowy;
4) zanieczyszczenie śródlądowych wód powierzchniowych lub wód morskich:
a) cieku naturalnego lub kanału, na długości co najmniej 5 km,
b) jeziora lub innego naturalnego zbiornika wodnego albo sztucznego zbiornika usytuowanego na wodach płynących, o powierzchni co najmniej 1 ha,
c) delty o powierzchni co najmniej 2 ha,
d) morskich wód wewnętrznych lub wód morza terytorialnego albo strefy wybrzeża morskiego, o powierzchni co najmniej 2 ha;
5) zanieczyszczenie poziomów wodonośnych wód podziemnych na obszarze ich zalegania, o powierzchni co najmniej 1 ha.
Przykładowo w wyroku z dnia 28 lutego 2007 r., IV SA/Wa 1833/06, LEX 326271, WSA w Warszawie przyjął, iż „wyciek produktów ropopochodnych na teren należący do Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu jest zdarzeniem mającym charakter poważnej awarii w rozumieniu § 4 ust. 1 pkt 3 lit. d rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30 grudnia 2002 r. w sprawie poważnych awarii objętych obowiązkiem zgłoszenia do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2003 r. Nr 5, poz. 58).”
Skutkami poważnych awarii, powodujące szkody w mieniu, są:
1) uszkodzenie lub zniszczenie mienia w zakładzie, w którym wystąpiła awaria, o wartości strat w wysokości przynajmniej 8 mln zł;
2) uszkodzenie lub zniszczenie mienia poza terenem zakładu, w którym wystąpiła awaria:
a) o wartości strat w wysokości przynajmniej 2 mln zł, lub
b) uszkodzenie zabudowań mieszkalnych w stopniu uniemożliwiającym dalsze ich użytkowanie.