1. Elektronarzędzia. Uwagi wstępne
Wymagania technologiczne procesu produkcyjnego i usług w zakresie zaopatrzenia w narzędzia pracy związane są z ich przydatnością, sprawnością techniczną, łatwością użytkowania, ergonomią, a nade wszystko bezpieczeństwem użytkowania. Wymagania te są różnorodne, w zależności od przeznaczenia urządzenie musi być sprawne, przydatne i zasilane tak, aby spełniło cele funkcjonalne i użytkowe. Narzędzia ręczne zasilanie mogą być paliwami płynnymi np. benzyną, sprężonym powietrzem lub energią elektryczną.
Energia elektryczna jest najpopularniejszym i powszechnie dostępnym źródłem zasilania narzędzi ręcznych. Stąd powszechność stosowania narzędzi ręcznych o napędzie elektrycznym. Grupa narzędzi ręcznych o napędzie elektrycznym, silnikowym lub magnetycznym przeznaczonych do stosowania w procesach technologicznych na zewnątrz lub wewnątrz budynków określana jest jako elektronarzędzia. Narzędzia ręczne o napędzie elektrycznym mogą być eksploatowane w warunkach ręcznego operowania tym narzędziem jak również bez żadnych zmian mogą być one montowane na stojaku i używane jako elektronarzędzia stałe.
Elektronarzędzia zasilane energią elektryczną posiadają w swej konstrukcji część mechaniczną i elektryczną zmontowaną w całość konstrukcyjną, spełniającą wymagania bezpieczeństwa użytkowania i ergonomii. Do grupy elektronarzędzi zaliczyć można powszechnie stosowane wiertarki, szlifierki, polerki tarczowe, strugarki do drewna, młotki, pilarki i noże tarczowe, nożyce do cięcia blachy czy żywopłotów.
Użytkowanie elektronarzędzi wynika z ich przeznaczenia i potrzeb technologicznych danego procesu pracy, zatem koniecznym jest, aby elektronarzędzia spełniały wymagania bezpieczeństwa pracy, przydatności, łatwości użytkowania, ergonomii, powszechności użytkowania i praktycznego zasilania. Różnorodność typów elektronarzędzi i ich przeznaczenia nakłada na konstruktorów obowiązek przestrzegania, aby elektronarzędzie była zaprojektowane i wykonane w taki sposób, by zagwarantować bezpieczną eksploatację elektronarzędzi, a nadto operowanie elektronarzędziem gwarantowało bezpośredni nadzór i kontakt narzędzia i obrabianego materiału.
Kwestią równie ważną jest określenie wymagań technicznych i organizacyjnych dla personelu obsługującego elektronarzędzia, koniecznych działań technicznych zapewniających bezpieczeństwo użytkowania elektronarzędzia, jak również wymagań konserwacyjno-kontrolnych zgodnie z wymaganiami producenta i przepisami.

2. Operator elektronarzędzia
Istotnym jest to w jakich okolicznościach eksploatowane jest elektronarzędzie, kto jest operatorem - pracownik zatrudniony na umowie o pracę, czy osoba związana umowa cywilno-prawną.
Wymagania staja się rygorystyczne w przypadku stosowania elektronarzędzi w zatrudnieniu regulowanym przepisami ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) – dalej k.p. Z drugiej strony, stają się one bardziej liberalne w przypadku stosowania elektronarzędzi przez osoby prywatne, co nie oznacza zniesienia wymagań bezpiecznej eksploatacji elektronarzędzi. Wykonywanie czynności elektronarzędziami w określonych warunkach i cyklu technologicznym wymaga, aby pracownik posiadał właściwe kwalifikacje zawodowe oraz szkolenie w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy przeprowadzone dla odpowiedniej kategorii pracowników (art. 2373 k.p.).

3. Znak CE
Zakupu elektronarzędzi należy dokonywać ze świadomością, że wyłącznie uznani na rynku producenci gwarantują wysoką jakość oferowanego produktu. Producent lub upoważniony dystrybutor, umieszczając znak CE gwarantuje, że jest to produkt spełniający wymagania dyrektywy nowego podejścia i że odpowiednie procedury oceny zgodności zostały przeprowadzone z wynikiem pozytywnym.
Oznakowanie CE umieszcza się bezpośrednio na sprzęcie elektrycznym, a w przypadku braku takiej możliwości - na jego opakowaniu, w instrukcji obsługi lub świadectwie gwarancyjnym. Oznakowanie to powinno być widoczne, łatwo czytelne i nieusuwalne. Inne znaki mogą być umieszczane na sprzęcie elektrycznym, jego opakowaniu, w instrukcji obsługi lub świadectwie gwarancyjnym, pod warunkiem że nie zmniejszają widoczności i czytelności znaku CE oraz nie sugerują tego znaku. W przypadku, gdy sprzęt elektryczny podlega przepisom rozporządzeń wydanych na podstawie art. 9 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 204, poz. 2087 z późn. zm.), przewidujących oznakowanie CE, oznakowanie to wskazuje, że sprzęt elektryczny spełnia wymagania określone w tych przepisach.

4. Obowiązki dysponenta elektronarzędzia
Dysponentem elektronarzędzia może być podmiot gospodarczy, zakład, warsztat, czyli jednostka eksploatująca elektronarzędzie. Na dysponencie spoczywać będą obowiązki ewidencji elektronarzędzia, administrowania tym elektronarzędziem i prowadzeniem kontroli i badań sprawności elektronarzędzia. Użytkownikiem jest osoba – pracownik, posługując się przy pracy elektronarzędziem.
Do obowiązków dysponenta elektronarzędzia należy założenie kartoteki elektronarzędzia, w której należy podać:
1) nazwę elektronarzędzia,
2) typ elektronarzędzia,
3) nazwę producenta,
4) moc elektronarzędzia w [W],
5) napięcie zasilania [V],
6) numer fabryczny elektronarzędzia,
7) numer inwentaryzacyjny,
8) kategoria użytkowania elektronarzędzia,
9) badania bieżące i okresowe oraz rodzaje napraw,
10) rodzaje uszkodzeń.
Zaewidencjonowanie narzędzia ręcznego o napędzie elektrycznym w dalszej kolejności wymaga, aby dysponent znający sposób i zakres użytkowania dokonał klasyfikacji i określił kategorię użytkowania.
Elektronarzędzie I kategorii użytkowania oznacza elektronarzędzie użytkowane dorywczo kilkakrotnie w ciągu jednej zmiany, które zwracane jest do narzędziowni lub wypożyczalni. Elektronarzędzie II kategorii użytkowania oznacza elektronarzędzie użytkowane często w ciągu jednej zmiany, które nie jest zwracane jest do narzędziowni lub wypożyczalni. Elektronarzędzie III kategorii użytkowania oznacza elektronarzędzie użytkowane w sposób ciągły na więcej niż jednej zmianie zainstalowane na stałe na linii produkcyjnej.
Elektronarzędzia w praktyce stanowią stałe wyposażenie brygad roboczych i pozostają do dyspozycji pracownika. Obowiązkiem dysponenta jest pełny nadzór nad określeniem sprawności i przydatności elektronarzędzie do pracy. Dysponent zobowiązany jest do:
1. prowadzenia regularnych badań kontrolnych elektronarzędzi będących w eksploatacji,
2. zapewnienia użytkownikowi elektronarzędzia pełnego bezpieczeństwa przed porażeniem elektrycznym i urazami mechanicznymi.
Wprowadzenie do eksploatacji elektronarzędzia przez dysponenta nakłada na niego obowiązek zapoznania użytkownika z:
1. instrukcją bezpiecznej obsługi elektronarzędzia dołączonej do urządzenia, obowiązkowo napisanej w języku polskim i zrozumiałej dla użytkownika,
2. zasadami i procedura badan kontrolnych oraz terminami tych badań,
3. podstawowymi środkami ochrony stosowanej przy posługiwaniu się elektronarzędziem,
4. zasadami bezpiecznej pracy.
Elektronarzędzia zakwalifikowane do III grupy użytkowania wymagają opracowania instrukcji stanowiskowych, w których w sposób szczególny należy wyeksponować sposoby bezpiecznego posługiwania się elektronarzędziem.

5. Badania kontrolne i okresowe elektronarzędzi
Obowiązek prowadzenia badań kontrolnych elektronarzędzi przez dysponenta polega na:
1) klasyfikacji narzędzi ręcznych o napędzie elektrycznym poprzez przypisanie właściwej kategorii użytkowania,
2) prowadzeniu dla każdego elektronarzędzia kartoteki,
3) organizacji i wyposażeniu stanowiska do badań kontrolnych,
4) wyznaczeniu i upoważnieniu pracowników posiadających odpowiednie kwalifikacje zawodowe i doświadczenie do prowadzenia badań kontrolnych,
5) wyznaczeniu pracowników posiadających odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie zawodowe do prowadzenia instruktażu z zakresu obsługi i konserwacji elektronarzędzi.
Dysponent, który nie posiada możliwości organizacyjnych i kadrowych do wypełnienia zaleceń prowadzenia badań może je zlecić profesjonalnym serwisom. Eksploatacja elektronarzędzia podyktowana jest potrzebami zespołów technicznych wykorzystujących dany typ i rodzaj elektronarzędzia. Dysponent powinien dla każdego elektronarzędzia ustanowić kartę wypożyczeń, w której podaje się:
1) dokument uzasadniający potrzebę zastosowania elektronarzędzia, np. zlecenie nr, nazwa zadania,
2) datę wypożyczenia,
3) osobę wypożyczająca,
4) podpis osoby wypożyczającej,
5) datę zwrotu,
6) uwagi eksploatacyjne.
Badania kontrolne elektronarzędzi dotyczą badań kontrolnych bieżących i okresowych. Badania bieżące należy wykonywać każdorazowo przed wydaniem elektronarzędzia do eksploatacji oraz po jego zwróceniu dysponentowi.
Elektronarzędzia zakwalifikowane do II lub III kategorii użytkowania należy poddawać badaniom bieżącym przed rozpoczęciem pracy na danej zmianie roboczej. Badania okresowe elektronarzędzi należy wykonywać w zależności od zakwalifikowania elektronarzędzia do właściwej kategorii użytkowania:
• I kategoria użytkowania - badanie okresowe co 6 miesięcy,
• II kategoria użytkowania - badanie okresowe co 4 miesiące,
• III kategoria użytkowania - badanie okresowe co 2 miesiące.
Zakreślone czasookresy badań okresowych elektronarzędzi należy skrócić o połowę dla elektronarzędzi pracujących w warunkach zwiększonego niebezpieczeństwa uszkodzenia mechanicznego, podczas użytkowania elektronarzędzia w pomieszczeniach wilgotnych, silnie zapylonych.
Dysponent winien prowadzić kartotekę pomiarów elektrycznych elektronarzędzia, w której wskazane będą badania bieżące z datą ich przeprowadzenia oraz imienne wskazanie wykonującego badanie, analogiczne wskazanie będzie dotyczyło badania okresowego, data badania okresowego i wskazanie imienne osoby wykonującej badanie okresowe. Wskazane jest, aby dysponent narzędzia ręcznego z napędem elektrycznym prowadził rejestr przeglądu stanu technicznego maszyny lub urządzenia. Szczególną istotą prowadzonego rejestru narzędzia ręcznego z napędem elektrycznym jest informacja o zaistniałych awariach i uszkodzeniach maszyny.

6. Definicje legalne
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 października 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie użytkowania maszyn przez pracowników podczas pracy (Dz. U. Nr 191, poz. 1596) - dalej r.m.w.m., definiuje pojęcie „maszyna”, przez co należy rozumieć również narzędzia w tym elektronarzędzia. Zgodnie z § 1 r.m.w.m. ilekroć jest mowa o:
1) „maszynie” - należy przez to rozumieć wszelkie maszyny i inne urządzenia techniczne, narzędzia oraz instalacje użytkowane podczas pracy, a także sprzęt do tymczasowej pracy na wysokości, w szczególności drabiny i rusztowania;
2) „użytkowaniu maszyny” - należy przez to rozumieć wykonywanie wszelkich czynności związanych z maszyną, w szczególności jej uruchamianie lub zatrzymywanie, posługiwanie się nią, transportowanie, naprawianie, modernizowanie, modyfikowanie, konserwowanie i obsługiwanie, w tym także czyszczenie;
3) „strefie niebezpiecznej” - należy przez to rozumieć strefę w obrębie oraz wokół maszyny, w której występuje ryzyko dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracownika;
4) „pracowniku narażonym” - należy przez to rozumieć pracownika znajdującego się w strefie niebezpiecznej;
5) „operatorze” - należy przez to rozumieć pracownika, któremu powierzono zadanie użytkowania maszyny.
Dysponent-pracodawca powinien zapewnić na podstawie § 27 r.m.w.m., aby maszyny narażone na działanie warunków powodujących pogorszenie ich stanu technicznego, co może spowodować powstawanie sytuacji niebezpiecznych, poddane były:
1) okresowej kontroli, a także badaniom przez jednostki działające na podstawie odrębnych przepisów albo osoby upoważnione przez pracodawcę i posiadające odpowiednie kwalifikacje;
2) specjalnej kontroli przeprowadzanej przez jednostki albo osoby, w przypadku możliwości pogorszenia bezpieczeństwa związanego z maszyną, a będącego wynikiem:
a) prac modyfikacyjnych,
b) zjawisk przyrodniczych,
c) wydłużonego czasu postoju maszyny,
d) niebezpiecznych uszkodzeń oraz wypadków przy pracy.
Wyniki kontroli dysponent-pracodawca rejestruje się i przechowuje, do dyspozycji zainteresowanych organów, zwłaszcza nadzoru i kontroli warunków pracy, przez okres 5 lat od dnia zakończenia tych kontroli, o ile odrębne przepisy nie stanowią inaczej. Jeżeli maszyny są użytkowane poza terenem zakładu pracy, w miejscu ich użytkowania powinien być dostępny dokument potwierdzający przeprowadzenie ostatniej kontroli maszyny. Rejestr przeglądu stanu technicznego maszyny lub urządzenia zawiera pełną identyfikację danych maszyny.

7. Instrukcje
Równie ważną czynnością przewidzianą w r.m.w.m. jest zapewnienie pracownikom dostępu do informacji, w tym pisemnych instrukcji dotyczących użytkowania maszyn, zwanych „instrukcjami”. Instrukcje zawierają co najmniej informacje dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie:
1) warunków użytkowania maszyn,
2) występowania możliwych do przewidzenia sytuacji nietypowych,
3) praktyki użytkowania maszyn.
Instrukcje powinny być zrozumiałe dla pracowników, których dotyczą. Pracodawca powinien informować pracowników o zagrożeniach związanych z maszynami znajdującymi się w miejscu pracy lub jego otoczeniu oraz wszelkich zmianach w nich wprowadzonych w takim zakresie, w jakim zmiany te mogą mieć wpływ na bezpieczeństwo maszyny, nawet gdy pracownicy bezpośrednio nie użytkują tych maszyn.
Pracodawca powinien konsultować z pracownikami lub ich przedstawicielami zagadnienia związane z bezpieczeństwem i higieną pracy w zakresie określonym w r.m.w.m. oraz umożliwiać pracownikom udział w dyskusjach w tych sprawach.
Maszyny nabyte przed dniem 1 stycznia 2003 r. powinny być w terminie do dnia 1 stycznia 2006 r. dostosowane do minimalnych wymagań dotyczących maszyn.

Jerzy Kaczmarek