Szkodliwe czynniki biologiczne w środowisku pracy

Szkodliwymi czynnikami biologicznymi w środowisku pracy są mikro- i makroorganizmy mogące wywoływać choroby zawodowe. Chodzi nie tylko o choroby zakaźne, lecz także alergiczne. Najczęściej są to żywiące się krwią owady i stawonogi, przenoszące zarazki chorób zakaźnych, wydalane przez mikro- i makroorganizmy chorobotwórcze substancje, a także np. pyłki kwiatowe, zarodniki grzybów itp. o działaniu alergizującym. Czynniki biologiczne mogą działać na człowieka zakaźnie, toksycznie (powodować zaburzenia funkcji lub śmierć komórek), teratogennie (wywoływać wady wrodzone, zniekształcenia organizmu), mutagennie (wywoływać mutacje, zmieniać układ genetyczny), rakotwórczo oraz alergicznie i drażniąco. Wśród chorób zakaźnych i inwazyjnych najczęściej występują choroby wywołane przez wirusy u pracowników służby zdrowia oraz choroby odzwierzęce (zoonozy), na które najbardziej narażeni są rolnicy, leśnicy, rybacy itp.

Czynnikami wywołującymi alergię są także czynniki uwalniające się w wyniku przemysłowego przetwarzania tkanek roślinnych lub zwierzęcych (np. alergeny pyłu z rozdrobnionych roślin lub ze sproszkowanych enzymów ssaków). Pierwszym objawem toksycznego działania jest najczęściej reakcja zapalna skóry. Choroby alergiczne obejmują najczęściej dolegliwości układu oddechowego (astma oskrzelowa, alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych, alergiczny nieżyt nosa), skóry (pokrzywka, wyprysk kontaktowy) oraz zapalenie spojówek.

Czynniki biologiczne w środowisku pracy

Czynniki biologiczne w środowisku pracy dzieli się najczęściej według zasad systematyki przyrodniczej, począwszy od organizmów najmniejszych (prionów i wirusów), poprzez bakterie, aż do ssaków i ptaków. Klasyfikacja zagrożeń biologicznych w środowisku pracy, zamieszczona w załącznikach do dyrektywy Unii Europejskiej 90/679/EEC w sprawie ochrony pracowników przed tymi zagrożeniami obejmuje 379 czynników, podzielonych na cztery grupy, w tym wirusy, bakterie, grzyby i pasożyty. W wydanej w Polsce monografii, uwzględniającej szeroko czynniki o działaniu alergizującym i/lub toksycznym, sklasyfikowano ogółem 622 czynniki lub grupy czynników, w tym priony, wirusy, bakterie, grzyby, pasożyty, czynniki roślinne i czynniki zwierzęce inne niż pasożyty.

Zawodowe zagrożenia biologiczne klasyfikuje się również pod względem stopnia ryzyka, jaki przedstawiają dla narażonych pracowników.

Według tego kryterium zagrożenia biologiczne dzieli się na cztery klasy: 

• I klasa - praktycznie brak zagrożenia,
• II klasa - umiarkowane zagrożenie,
• III klasa - poważne zagrożenie 
• IV klasa - bardzo poważne zagrożenie, grożące śmiercią.

Dostosowanie naszego prawodawstwa do wymagań Unii Europejskiej w tym zakresie nastąpiło poprzez nowelizację ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) oraz wydanie rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. Nr 81, poz. 716 z późn. zm.) – dalej r.s.c.b.

Obowiązki pracodawcy

Zgodnie z r.s.c.b. pracodawca jest obowiązany do stosowania, w celu ochrony pracowników przed zagrożeniami spowodowanymi przez szkodliwe czynniki biologiczne, wszelkich dostępnych środków eliminujących narażenie lub ograniczających stopień tego narażenia. Jeżeli pracownik jest zatrudniony w warunkach narażenia na działanie szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do grupy 1 zagrożenia, pracodawca powinien zastosować środki zapobiegawcze określone w ogólnych przepisach bhp. Jeżeli zaś w środowisku pracy występują mikroorganizmy genetycznie zmodyfikowane, co do których istnieje podejrzenie, że mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze, pracodawca powinien zapewnić pracownikom warunki pracy określone w przepisach ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 233 z późn. zm.).

Jeżeli natomiast w środowisku pracy występują mikroorganizmy o nieustalonej przynależności gatunkowej, co do których istnieje podejrzenie, że mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze, pracodawca ma obowiązek zastosować środki zapobiegawcze, przewidziane dla szkodliwego czynnika biologicznego zakwalifikowanego do najwyższej grupy zagrożenia.

Ocena ryzyka zawodowego

Przed wyborem środka zapobiegawczego pracodawca powinien dokonać oceny ryzyka zawodowego, na jakie jest lub może być narażony pracownik, uwzględniając w szczególności: klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych, rodzaj, stopień oraz czas trwania narażenia na działanie danego czynnika, informacje na temat potencjalnego działania alergizującego lub toksycznego szkodliwego czynnika biologicznego, choroby, która może wystąpić w następstwie wykonywanej pracy, a także wskazówki inspekcji sanitarnej, inspekcji pracy oraz jednostek służby medycyny pracy.

W zakładach opieki zdrowotnej i zakładach leczniczych dla zwierząt pracodawca powinien ponadto uwzględnić informację na temat potencjalnego występowania szkodliwego czynnika biologicznego u pacjenta lub zwierzęcia oraz w materiale i próbkach od nich pobranych, zagrożenie ze strony szkodliwego czynnika biologicznego, o którym wiadomo, że jest obecny, lub którego obecność jest podejrzewana u pacjenta lub u zwierzęcia, oraz w materiałach i próbkach od nich pobranych.

Edward Kołodziejczyk