Pomiary czynników szkodliwych na stanowiskach pracy powinny przeprowadzać jedynie jednostki, które posiadają do tego stosowne uprawnienia. Przy zleceniu takiej jednostce wykonania pomiarów należy pamiętać o wielu kwestiach, niezbędnych do prawidłowego i zgodnego z przepisami wykonania tego zadania. Istotne jest m.in. każdorazowe sprawdzanie zakresu akredytacji podmiotu świadczącego usługi badania czynników szkodliwych na stanowisku pracy.
Obowiązek wykonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych na stanowisku pracy wynika z ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) – dalej k.p. Zgodnie z art. 227 § 1 k.p. pracodawca jest obowiązany stosować środki zapobiegające chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą, w tym w szczególności przeprowadzać, na swój koszt, badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia, rejestrować i przechowywać wyniki tych badań i pomiarów oraz udostępniać je pracownikom.
Tryb, metody, rodzaj i częstotliwość wykonywania badań i pomiarów reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 33, poz. 166) – dalej r.b.c.s. Zgodnie z § 2 ust. 1 r.b.c.s. pracodawca wskazuje czynniki szkodliwe dla zdrowia w środowisku pracy, dla których wykonuje się badania i pomiary, po przeprowadzeniu rozpoznania źródeł ich emisji oraz warunków wykonywania pracy, które mają wpływ na poziom stężeń lub natężeń tych czynników lub na poziom narażenia na oddziaływanie tych czynników, ze szczególnym uwzględnieniem:
- rodzaju tych czynników oraz ich właściwości;
- procesów technologicznych i ich parametrów;
- wyposażenia technicznego, w tym maszyn, urządzeń, instalacji i narzędzi, które mogą być źródłem emisji czynników szkodliwych dla zdrowia, z uwzględnieniem wyników pomiarów tej emisji dostarczanych przez producentów;
- środków ochrony zbiorowej i danych dotyczących ich użytkowania;
- organizacji pracy i sposobu wykonywania pracy;
- rzeczywistego czasu narażenia na oddziaływanie czynników szkodliwych dla zdrowia, z uwzględnieniem obowiązującego u pracodawcy systemu i rozkładu czasu pracy.
W celu właściwego wyboru czynników szkodliwych pomocne mogą się okazać karty charakterystyki substancji wykorzystywanych w zakładzie pracy wraz ze szczegółową analizą ich składu. Z uwagi na doświadczenie w przeprowadzaniu pomiarów nieoceniona może się okazać pomoc akredytowanego laboratorium lub konsultacja z pracownikami Państwowej Inspekcji Pracy lub Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Należy być ostrożnym z sugerowaniem się wykazem czynników szkodliwych, których badania były przeprowadzane w latach wcześniejszych. W międzyczasie mogły się bowiem w procesie pojawić np. nowe surowce lub maszyny.
Zgodnie z § 15 r.b.c.s. badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy wykonują laboratoria, które uzyskały akredytację w tym zakresie na podstawie przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 138, poz. 935 z późn. zm.) – dalej u.s.o.z. W razie braku laboratoriów akredytowanych do badania lub pomiarów określonego czynnika wykonują je:
- laboratoria szkół wyższych, instytutów naukowych Polskiej Akademii Nauk lub instytutów badawczych, które prowadzą badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy i mają wdrożony system zapewnienia jakości lub
- laboratoria Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Wojskowej Inspekcji Sanitarnej i Państwowej Inspekcji Sanitarnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji - jeżeli mają wdrożony system zapewnienia jakości lub
- laboratoria prowadzone przez jednostki organizacyjne lub osoby fizyczne, które uzyskały certyfikat kompetencji w zakresie wykonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy na podstawie przepisów u.s.o.z., dysponujące aparaturą do badań i pomiarów tych czynników, która podlega udokumentowanemu nadzorowi metrologicznemu obejmującemu okresowe wzorcowania lub sprawdzania i konserwację.
Mimo że wykonywanie badań i pomiarów czynników szkodliwych stanowi niezwykle ważny obowiązek, codzienna praktyka pokazuje, iż z jego realizacją przez pracodawców bywa różnie. Dokonywanie pomiarów można przyrównać do korzystania z ubezpieczenia „Autocasco” – wszystko jest dobrze, dopóki nie dojdzie do nieszczęścia. W przypadku podejrzenia choroby zawodowej u pracownika istotnym argumentem przemawiającym na korzyść pracodawcy będą właśnie wyniki badań i pomiarów, które nie wykazały przekroczenia dopuszczalnych wartości.
Potwierdza to lektura orzeczeń sądowych dotyczących kwalifikacji choroby jako zawodowej. W wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 1 lutego 2006 r., III SA/Wr 319/04 wyrażono pogląd, zgodnie z którym - dochodzenie epidemiologiczne zakresem swoim obejmuje badanie różnych okoliczności. Rozporządzenie w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy nie ogranicza ani zakresu informacji mogących być przedmiotem oceny narażenia zawodowego, ani nie narzuca źródeł ich pozyskiwania. Skarżący zarówno na etapie postępowania w sprawie rozpoznania choroby zawodowej przez jednostki medyczne, jak i w trakcie postępowania administracyjnego przed organami inspekcji wnioskował o wyjaśnienie okoliczności koniecznych do prawidłowego ustalenia stanu faktycznego sprawy, m.in. o analizę świadectwa pracy oraz zakładowego układu zbiorowego pracy, wnosił o przeprowadzenie dowodów z przesłuchania pracowników, inspektorów bhp. Odmowa uwzględnienia dowodów narusza zasady obowiązujące w kodeksie postępowania administracyjnego, a zwłaszcza zasadę otwartego systemu dowodów, ustanowioną w art. 75 § 1 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 267 z późn. zm.) – dalej k.p.a. Narusza również art. 76 § 3 k.p.a., który nakazuje w razie przedstawienia przeciwdowodu dokonanie wszechstronnej oceny mocy dokumentu urzędowego - orzeczenia jednostki powołanej do rozpoznania chorób zawodowych.
Łukasz Wawszczak