Zapobieganie i naprawa szkód w środowisku

Wprowadzenie ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie stało się konieczne z kilku powodw. Jako najistotniejszy z nich wskazać należy wcześniejszy brak podobnej regulacji. Nie oznacza to, że wcześniej system prawa nie dawał podstawy do dochodzenia odpowiedzialności cywilnej za szkody w środowisku. Doktryna wskazuje tu na niektre przepisy Prawa ochrony środowiska, czy np. art. 435 Kodeksu cywilnego z utrwalonym orzecznictwem sądowym wydanym na podstawie tej normy. Powodem uchwalenia ustawy była rwnież konieczność wprowadzenia do polskiego systemu prawa dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu (Dz. Urz. WE L 143/56). Dyrektywę tę w dalszej części cytować będę jako dyrektywę 2004/35/WE.

1. Szczegółowy zakres regulacji

W art. 2 ustawy uszczegóławia zakres obowiązywania tego aktu. Przepisy stosuje się do bezpośredniego zagrożenia szkodą lub szkody spowodowanej przez podmiot korzystający ze środowiska oraz przez inne podmioty, jeżeli ta działalność dotyczy gatunków chronionych lub chronionych siedlisk przyrodniczych (art. 2 ust. 1 pkt 1 i 2). Trzecim zakresem działania przepisów wskazanym przez art. 2 ust. 2 objęto emisje rozproszone pochodzące z wielu źródeł, jeżeli możliwe jest ustalenie związku przyczynowego między działalnością podmiotu korzystającego ze środowiska a bezpośrednim zagrożeniem szkodą w środowisku lub szkodą. W tym zakresie art. 2 ustawy wiernie odpowiada treści art. 3 Dyrektywy 2004/35/WE.
Zakres stosowania ustawy został sprecyzowany w art. 3 ustawy. Wedle tej normy, wyliczeniu podlega działalność stwarzająca ryzyko w środowisku. Ustawodawca zastosował tu metodę enumeratywnego wyliczenia działalności wymagających zezwolenia. W katalogu zawartym w tym przepisie znajdują się również rodzaje działalności wymagające wyłącznie zgłoszenia. Tak jest np. w przypadku gromadzenia, transportu, odzysku i unieszkodliwiania odpadów. W większości szczegółowych unormowań art. 3 ustawy chodzi o działalność wykonywaną na podstawie zezwolenia.

2. Wyłączenie stosowania

W art. 4 ustawy zawarto postanowienia wyłączające stosowanie tego aktu prawnego. Ustawy nie stosuje się, gdy od zdarzenia upłynęło więcej niż 30 lat. Jest to norma, która nie ma swojego odpowiednika w postanowieniach Dyrektywy 2004/35/WE. Polski ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie swoistego okresu przedawnienia szkód i zagrożeń dla środowiska. Upływ tego okresu nie stoi jednak na przeszkodzie odpowiedzialności cywilnej lub karnej, jeżeli nie upłynęły okresy przedawnienia zapisane normach karnych i cywilnych. Ten okres przedawnienia usprawiedliwiony jest możliwościami absorpcyjnymi samego środowiska. Przepis ma zastosowanie zarówno do szkód, jak i zagrożeń. O ile stosowanie przepisów do szkód nie budzi wątpliwości, to zastosowanie go do ubiegłych zagrożeń powoduje wątpliwości. Jak bowiem stwierdzić zamierzchłe zagrożenie, jeśli nie doszło do szkody w środowisku?
Zastosowanie tej normy powoduje jeszcze jedną dość istotną wątpliwość. Na kim spoczywa ciężar udowodnienia, że 30 lat upłynęło. Wydaje się, że obowiązek ten spoczywa na tym, który z przedawnienia wywodzi efekt w postaci uwolnienia się od odpowiedzialności.
Stosowanie komentowanej ustawy wyłączono również w przypadkach, gdy zagrożenie szkodą lub szkoda jest następstwem konfliktów zbrojnych, działań wojennych, wojny domowej lub powstania zbrojnego. Wyłączenie stosowania ustawy w tym przypadku jest oczywiste. Nie można bowiem zakładać możliwości normalnego funkcjonowania organów administracji publicznej w trakcie podobnych wydarzeń. Nie można również wykluczyć, że szkoda w środowisku będzie następstwem np. aktu sabotażu lub dywersji. Podmiot prowadzący działalność nie może również ponieść odpowiedzialności za skutki operacji o charakterze militarnym. Tyle, że sabotaż lub dywersja może być np. przejawem aktu terrorystycznego. Nie postanowiono o tym w sposób wyraźny w przepisach ustawy. Nie wydaje się, aby takie wyłączenie można było wywieźć z brzmienia art. 4 pkt. 2 lit. c ustawy. Daje on podstawę do wyłączenia stosowania norm ustawy w przypadku działalności, której głównym celem jest obrona narodowa, bezpieczeństwo międzynarodowe lub ochrona przed klęską żywiołową.

Ustawa nie działa również w przypadku katastrofy naturalnej zdefiniowanej w ustawie z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. Nr 62, poz. 558 ze zm.)

W art. 3 pkt. 2 zapisano definicję legalną katastrofy naturalnej. Jest to zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności: wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi. Wyliczenie to nie ma charakteru wyczerpującego. Katastrofę naturalną może spowodować również działanie innego żywiołu. Ustawa o stanie klęski żywiołowej zawiera również definicję awarii technicznej. Wystąpienie awarii nie wyklucza jednak stosowania ustawy.
Kolejne wyłączenia stosowania ustawy zapisano w art. 5 tego aktu. Wyłączeniu podlegają szkody jądrowe w zakresie, w jakim uregulowano tę problematykę w ustawie z dnia 29 listopada 2000 r. Prawo atomowe oraz w ustawie z dnia 28 września 1991 r. o lasach. Oczywiście w przypadku ustawy o lasach wyłączenie dotyczy wyłącznie gospodarki leśnej prowadzonej zgodnie z zasadami trwale zrównoważonej gospodarki leśnej.