Uprzywilejowanie Skarbu Państwa w postaci przyznania pierwszeństwa zaspokojenia hipotekom przymusowym Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego zabezpieczającym zobowiązania podatkowe, zaległości podatkowe i odsetki za zwłokę przed hipotekami ustanowionymi dla zabezpieczenia innych należności narusza konstytucję – orzekł Trybunał Konstytucyjny.
Przedmiotem rozpoznania Trybunału Konstytucyjnego było pytanie prawne Sądu Rejonowego w Stargardzie Gdańskim Wydział I Cywilny dotyczące hipoteki przymusowej.
Trybunał Konstytucyjny orzekał w sprawie zgodności art. 36 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku - Ordynacja podatkowa w zakresie, w jakim daje pierwszeństwo hipotekom przymusowym Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego zabezpieczającym zobowiązania podatkowe, zaległości podatkowe i odsetki za zwłokę w zaspokojeniu przed hipotekami ustanowionymi dla zabezpieczenia innych należności, z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji.

Wierzyciel egzekwujący Zbigniew N. złożył do komornika sądowego wniosek o wszczęcie egzekucji z nieruchomości stanowiącej własność dłużników. Był on jednocześnie wierzycielem hipotecznym, gdyż jego wierzytelność była zabezpieczona hipoteką przymusową. Jednak przy sporządzaniu planu podziału kwoty uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości dłużników pominięto Zbigniewa N. pomimo, że jego wierzytelność zabezpieczona hipoteką była wpisana wcześniej przed należnościami Skarbu Państwa i Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, które zostały w tym planie uwzględnione. Sąd zastosował kwestionowany przepis, który reguluje pierwszeństwo zaspokojenia hipotek przymusowych zabezpieczających należności Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego z tytułu zobowiązań podatkowych, zaległości podatkowych i odsetek za zwłokę podatnika, inkasenta, następcy prawnego lub osób trzecich przed hipotekami ustanowionymi dla zabezpieczenia innych należności. Przepis ten ma także zastosowanie do hipotek przymusowych zabezpieczających należności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Zbigniew N. nie zgodził się z takim planem podziału sumy uzyskanej z egzekucji. Rozpatrujący sprawę sąd uznał, że strona, która zabezpieczyła swoją wierzytelność hipoteką na nieruchomości dłużnika, w sytuacji gdy w momencie wpisu hipoteki nie było innych wierzytelności zabezpieczonych hipotecznie, powinna móc liczyć na to, że w przypadku egzekucji z nieruchomości uzyska zaspokojenie wierzytelności. W przeciwnym bowiem razie może dojść do naruszenia konstytucyjnej zasady zaufania obywatela do państwa i jego organów. Ponadto - zdaniem sądu, który wystąpił z pytaniem - odejście od ogólnych zasad określających pierwszeństwo ograniczonych praw rzeczowych, w tym przypadku hipotek, narusza konstytucyjną zasadę równości stron wobec prawa.

Po przeprowadzeniu rozprawy Trybunał Konstytucyjny podzielił argumentację Sądu Rejonowego w Stargardzie Gdańskim i orzekł, że art. 36 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa w zakresie, w jakim przyznaje pierwszeństwo zaspokojenia hipotekom przymusowym Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego zabezpieczającym zobowiązania podatkowe, zaległości podatkowe i odsetki za zwłokę przed hipotekami ustanowionymi dla zabezpieczenia innych należności, jest niezgodny z art. 32 Konstytucji.

W uzasadnieniu wyroku Trybunał podkreślił, że podatkowa hipoteka przymusowa jest szczególnym rodzajem hipoteki przymusowej, ustanowionym w celu skuteczniejszej egzekucji zobowiązań podatkowych przez państwo. Ustawodawca przyznał w kwestionowanym przepisie Skarbowi Państwa i jednostkom samorządu terytorialnego pierwszeństwo zaspokojenia należności podatkowych zabezpieczonych podatkową hipoteką przymusową - i to niezależnie od daty jej powstania - przed innymi należnościami zabezpieczonymi hipotecznie.

Cechą istotną wszystkich adresatów zakwestionowanego przepisu jest posiadanie przez nich statusu wierzyciela, którego wierzytelność jest zabezpieczona hipotecznie i zaliczona do tej samej kategorii wierzytelności. Istotą każdej hipoteki są zasady pierwszeństwa i jawności. Wierzyciele działają więc w zaufaniu do treści ksiąg wieczystych i ujawnionego w nich stanu obciążenia nieruchomości. Ich zaufanie do tak ukształtowanego mechanizmu działania zabezpieczenia hipotecznego podważa kwestionowany przepis Ordynacji podatkowej, który niweczy jego skuteczność. Umożliwia bowiem Skarbowi Państwa pozbawienie innych wierzycieli - w każdym czasie i w sposób niemożliwy do przewidzenia - zaspokojenia ich wierzytelności zabezpieczonych wcześniej ustanowionymi hipotekami.

Zdaniem Trybunału uprzywilejowanie Skarbu Państwa jest nieuzasadnione. Nie jest też konieczne z punktu widzenia ochrony interesu fiskalnego państwa, które ma już wystarczające instrumentarium egzekwowania należności publicznoprawnych na gruncie aktualnego stanu prawnego. Dokonywane jest z pokrzywdzeniem innych wierzycieli, tym samym jest sprzeczne z konstytucyjnymi zasadami równości i niedyskryminacji. Hipoteka jest instytucją prawa cywilnego, właściwą dla regulacji stosunków prywatnoprawnych. Nie wyklucza to wprawdzie możliwości zastosowania jej w stosunkach publicznoprawnych, jednak zakwestionowany przepis narusza pewność obrotu.  Wyrok jest ostateczny (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 listopada 2007 r., sygn. akt P 24/06).