Powódka - wdowa po spadkodawcy - domagała się zapłaty od pozwanych kwoty ponad 170 tys. zł z tytułu uzupełnienia zachowku po jej zmarłym mężu.

Spadkodawca dokonał darowizny lokalu mieszkalnego na rzecz swojego syna. W związku z tą darowizną, spadkodawca wyzbył się całego majątku. Obdarowany syn spadkodawcy zmarł jednak, a spadek po nim nabyła jego żona i dzieci. Powódka wystąpiła zatem przeciwko nim, jako spadkobiercom po zmarłym obdarowanym, z powództwem o zachowek.

Zasądzony zachowek

Sąd okręgowy oddalił powództwo. Natomiast sąd apelacyjny orzekł na korzyść powódki. Sądustalił wysokość należnego powódce zachowku na ponad 150 tys. zł. Taką też kwotę zasądził od pozwanych na rzecz powódki. Sąd odwoławczy stwierdził, że nie ma przeszkód dla przyjęcia, że pozwani (żona i syn obdarowanego) powinni spełnić na rzecz powódki świadczenie z tytułu zachowku. Wprawdzie obdarowany syn spadkodawcy zmarł przed spadkodawcą, jednak odpowiedzialność z tytułu zachowku przeszła na jego spadkobierców.

Oddalona skarga kasacyjna

Od wyroku sądu apelacyjnego skargę kasacyjną wnieśli pozwani. Domagali się uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania lub zmiany zaskarżonego wyroku na ich korzyść. Sąd Najwyższy oddalił jednak skargę kasacyjną, uznając ją za bezzasadną.

Cel zachowku

SN przypomniał, że instytucja zachowku służy ochronie interesów osób najbliższych spadkodawcy przez zapewnienie im minimalnego poziomu korzyści ze spadku. Spadkodawca może sam zdecydować, czy tę minimalną korzyść ze spadku zapewni uprawnionemu przez powołanie do spadku, zapis lub darowiznę. Jeżeli jednak uprawniony korzyści tej nie otrzyma, to przysługuje mu roszczenie o zapłatę odpowiedniej kwoty pieniężnej. Jeżeli uprawniony nie może uzyskać należnego zachowku od spadkobierców i zapisobierców windykacyjnych, to może wystąpić z powództwem o zachowek przeciwko osobom, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, zgodnie z art. 1000 § 1 k.c.

Zaliczanie darowizn na zachowek

SN przypomniał, że zgodnie z art. 993 k.c. do wartości stanu czynnego spadku podlegają doliczeniu darowizny i zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Na podstawie art. 994 § 1 k.c. doliczeniu do substratu zachowku nie podlegają m.in. darowizny drobne, a także darowizny dokonane dawniej niż dziesięć lat przed otwarciem spadku na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku. W niniejszej sprawie spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej całą wartość spadku na rzecz jednego z synów, który nie dożył otwarcia spadku. Darowizna ta podlega zatem uwzględnieniu.

Odpowiedzialność spadkobierców obdarowanego

Zgodnie z art. 1000 § 1 k.c. osoba, która otrzymała od spadkobiercy darowiznę, jest obowiązana do zaspokojenia, w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, roszczenia o zachowek albo o uzupełnienie zachowku. Obdarowany, uprawniony do zachowku, ponosi odpowiedzialność wobec innych uprawnionych w zakresie nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. W przepisie tym mowa jest o osobie obdarowanej, jednak obowiązek zaspokojenia tego roszczenia może obciążać też następców prawnych obdarowanego. Obowiązek ten ma charakter majątkowy i podlega dziedziczeniu. Spoczywa on zatem na spadkobiercach obdarowanego - pozwanych w sprawie.

Sytuacja, w której obdarowany, gdyby dożył otwarcia spadku, byłby obowiązany do zapłaty zachowku, a wstępujący w jego miejsce spadkobiercy mieliby być od tego obowiązku zwolnieni, byłaby trudna do pogodzenia z celem zachowku. Inaczej ta instytucja byłaby nieefektywna. Byłoby bezpodstawnym uprzywilejowaniem następców obdarowanego, gdyby mieli zatrzymać cały przedmiot darowizny kosztem uprawnionej do zachowku żony spadkodawcy, która nie otrzymałaby niczego z majątku swojego męża.

Wyrok SN z 13.04.2018 r., I CSK 381/17, LEX nr 2483334.