Skarga kasacyjna - "przedsąd" do likwidacji?

Na nowo rozgorzała dyskusja o roli instytucji przedsądu w postępowaniu ze skargi kasacyjnej w procedurze cywilnej. Pojawiają się głosy ze jej utrzymaniem, nie brakuje jednak poglądów o potrzebie rezygnacji - pisze dr Wojciech Kowalski.

Zdaniem posłów PiS, wiele skarg bezzasadnie trafia do kosza już na starcie. Możliwe zatem, że czekają nas kolejne zmiany w postępowaniu cywilnym.

Czytaj: Posłowie PiS: niech SN rozpatruje wszystkie skargi kasacyjne>>

Dlatego warto bliżej przyjrzeć instytucji tzw. "przedsądu" w obecnie obowiązującym kształcie. Co Sąd Najwyższy bada na tym etapie postępowania ze skargi kasacyjnej?

Artykuł powstał w oparciu o komentarze do wybranych kroków postępowania zawartych w procedurze autorstwa R.M. Bełcząckiego: Badanie podstaw przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, pod red. nauk. prof. T. Wiśniewskiego, LEX/el. 2018.

Badanie podstaw przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania

Szczególna pozycja ustrojowa Sądu Najwyższego, mającego stać na straży jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych, nie uzasadnia merytorycznego rozpoznawania każdej dopuszczalnej skargi kasacyjnej, a jedynie takiej, której rozpoznanie może przyczynić się do realizacji wspomnianej funkcji przez Sąd Najwyższy. Z tego względu do postępowania kasacyjnego w art. 3989 k.p.c. wprowadzona została instytucja tzw. „przedsądu”, służąca selekcji wnoszonych skarg kasacyjnych ze względu na ich ciężar jurydyczny.

Czytaj: Prof. Ereciński: rezygnacja z przedsądu radykalnie wydłuży rozpatrywanie skarg kasacyjnych>>

Ocena podstaw przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania polega na sprawdzeniu, czy w sprawie zachodzą okoliczności wskazujące na spełnienie przesłanek przewidzianych w art. 398(9) § 1 k.p.c. W pierwszej kolejności brany pod uwagę jest zawarty w skardze wniosek o przyjęcie jej do rozpoznania i jego uzasadnienie. Sąd Najwyższy nie jest jednak związany tym wnioskiem i w dalszej kolejności uwzględnić może z urzędu okoliczności wskazujące na spełnienie przesłanek przewidzianych w tym przepisie. Obowiązany jest natomiast uwzględnić nieważność postępowania przed sądem drugiej instancji. Przy ocenie podstaw przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania Sąd Najwyższy związany jest stanem faktycznym przyjętym przez sąd drugiej instancji za podstawę zaskarżonego orzeczenia (art. 398(13) § 2in fine k.p.c.), a dokonywać własnych ustaleń może jedynie w związku z wchodzącą w rachubę nieważnością postępowania zaistniałą przed sądem drugiej instancji (art. 398(13) § 1 in fine k.p.c.). Nie powinien o tym zapominać pełnomocnik skarżącego przy formułowaniu wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania, gdyż naraża się na odmowę przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania już z tego względu, że wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania nie jest oparty na okolicznościach rozpoznawanej sprawy. Pamiętać należy również o tym, że pomimo możliwości uwzględnienia przez Sąd Najwyższy z urzędu okoliczności wskazujących na spełnienie przesłanek z art. 398(9) § 1 k.p.c., o przyjęciu skargi kasacyjnej do rozpoznania w zdecydowanej większości przypadków decyduje umiejętność trafnego identyfikowania takich okoliczności przez pełnomocnika skarżącego oraz ich jasnego wyrażenia we wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania.

Czytaj: Adw. Gintowt: jakaś selekcja skarg kasacyjnych jest potrzebna>>

Ocena dopuszczalności skargi kasacyjnej

Potrzeba oceny podstaw przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, przewidzianych w art. 398(9) § 1 k.p.c., następuje po uznaniu dopuszczalności wniesionej skargi kasacyjnej.
Przed przystąpieniem do oceny podstaw przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania skład orzekający Sądu Najwyższego, nie będąc związany uprzednio dokonaną przez przewodniczącego wydziału oceną w przedmiocie dopuszczalności wniesionej skargi kasacyjnej, ponownie dokonuje oceny w tym przedmiocie. Uznanie niedopuszczalności skargi kasacyjnej niweczy bowiem potrzebę oceny podstaw przyjęcia jej do rozpoznania.
Potwierdzenie dopuszczalności wniesionej skargi kasacyjnej na etapie oceny podstaw przyjęcia jej do rozpoznania nie znajduje wyrazu w odrębnym orzeczeniu, a jedynie milcząco wynika z postanowienia przyjmującego lub odmawiającego przyjęcia skargi do rozpoznania. Strony nie są zawiadamiane o uznaniu za dopuszczalną wniesionej skargi, a doręcza się im jedynie odpis postanowienia przyjmującego albo odmawiającego przyjęcia skargi do rozpoznania.

W przypadku przyjęcia do rozpoznania wniesionej skargi, wynikające stąd uznanie dopuszczalności wniesionej skargi na tym etapie nie daje skarżącemu gwarancji, że ostatecznie nie zostanie ona odrzucona jako niedopuszczalna. Skład orzekający Sądu Najwyższego, który będzie rozpoznawał skargę kasacyjną, związany będzie bowiem jedynie dokonaną na wcześniejszym etapie oceną w przedmiocie istnienia podstaw przyjęcia skargi do rozpoznania, a nie oceną w przedmiocie jej dopuszczalności. Kwestie związane z dopuszczalnością wniesionej skargi mogą być przecież przedmiotem sporu w toku postępowania kasacyjnego.

LEX Navigator Postępowanie Cywilne >>

Stwierdzając niedopuszczalność wniesionej skargi kasacyjnej skład orzekający Sądu Najwyższego musi jednocześnie ustalić, czy braki skargi będące przyczyną jej niedopuszczalności podlegały usunięciu na podstawie art. 398(6) § 3 k.p.c., czy były nieusuwalne. W pierwszym przypadku wydanie orzeczenia przez skład orzekający Sądu Najwyższego jest przedwczesne i z posiedzenia niejawnego sporządza się notatkę urzędową, wskazującą na usuwalną przyczynę niedopuszczalności skargi, a następnie skarga zostaje skierowana do przewodniczącego wydziału w Sądzie Najwyższym, który następnie zwraca ją sądowi drugiej instrancji celem wdrożenia postępowania mającego na celu usunięcie przez skarżącego dostrzeżonych braków. Natomiast w drugim wypadku Sąd Najwyższy wydaje postanowienie odrzucające wniesioną skargę kasacyjną. Jeśli przyczyna niedopuszczalności odnosi się jedynie do części skargi, Sąd Najwyższy odrzuca skargę kasacyjną jedynie w stosownym zakresie podmiotowym lub przedmiotowym.

Czy w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne?

Potwierdzając dopuszczalność wniesionej skargi kasacyjnej skład orzekający Sądu Najwyższego przechodzi do etapu oceny istnienia podstaw przyjęcia skargi do rozpoznania. W pierwszej kolejności brane są pod uwagę okoliczności przytoczone we wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania. Wnioskiem tym jednak Sąd Najwyższy nie jest związany i może uwzględnić okoliczności niepodniesione w skardze, respektując jednak stan faktyczny przyjęty przez sąd drugiej instancji za podstawę zaskarżonego orzeczenia (art. 398(13) § 2 in fine k.p.c.) i mogąc dokonywać własnych ustaleń jedynie w związku z wchodzącą w rachubę nieważnością postępowania zaistniałą przed sądem drugiej instancji (art. 398(13) § 1 in fine k.p.c.).

Pierwszą z podstaw przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, przewidzianą w art. 398(9) § 1 pkt 1 k.p.c., jest występowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego. Zagadnienie takie musi cechować element nowości. Chodzi więc o zagadnienie, które nie było dotychczas przedmiotem wypowiedzi judykatury. Sformułowanie zagadnienia powinno zawierać odwołanie się do przepisów prawa i przytoczenie argumentów wskazujących na rozbieżne wnioski prawniczego rozumowania (por. postanowienie SN z dnia 10 maja 2001 r., II CZ 35/01, OSNC 2002, nr 1, poz. 11, LEX nr 47592). Przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania spowodować może występowanie w sprawie takiego zagadnienia prawnego, którego rozstrzygnięcie konieczne jest dla rozpoznania skargi przez Sąd Najwyższy. Ocena co do istnienia takiego związku dokonywana jest w świetle podstaw skargi kasacyjnej oraz ustaleń faktycznych i ocen prawnych przyjętych przez sąd drugiej instancji za podstawę zaskarżonego orzeczenia.

Czy w sprawie istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości?

Drugą z podstaw przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, przewidzianą w art. 398(9) § 1 pkt 2 k.p.c., jest potrzeba dokonania - w związku z rozpoznaniem wniesionej skargi kasacyjnej - wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących wątpliwości w orzecznictwie sądów. Chodzi tutaj o brak jednolitej lub utrwalonej linii orzecznictwa zarówno Sądu Najwyższego, jak i sądów niższych instancji lub o sytuację, gdy istnieją uzasadnione powody do przyjęcia, że linia orzecznictwa jednolita lub utrwalona jest jednak błędna lub nasuwa wątpliwości co do swej trafności. Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania powołujący się na tę podstawę powinien zawierać stosowną argumentację prawniczą, a w przypadku wskazywania na rozbieżność w orzecznictwie sądów - ponadto przywołanie konkretnych orzeczeń (oznaczenie sądu, dnia ogłoszenia orzeczenia i sygnatury akt sprawy).

Przywoływanie orzecznictwa niepublikowanego wymaga zacytowania istotnych fragmentów orzeczeń lub dołączenia ich odpisów, celem wykazania rozbieżności. Rozbieżność orzeczeń sądów pierwszej i drugiej instancji w sprawie, w której wniesiona została skarga kasacyjna, nie może stanowić podstawy do przyjęcia skargi do rozpoznania. Jest to bowiem tylko rozbieżność orzecznictwa w toku instancji. Chodzi zaś o niejednolitość orzecznictwa różnych sądów w sprawach o podobnych stanach faktycznych i prawnych.

Czy w sprawie zachodzi nieważność postępowania?

Trzecią z podstaw przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, przewidzianą w art. 398(9) § 1 pkt 3 k.p.c., stanowi nieważność postępowania. Chodzi tutaj wyłącznie o nieważność postępowania zaistniałą w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, którą Sąd Najwyższy obowiązany jest uwzględnić z urzędu w granicach zaskarżenia (art. 398(13) § 1 k.p.c.). Nieuwzględnienie przez sąd drugiej instancji nieważności postępowania przed sądem pierwszej instancji stanowi jedynie naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 378 § 1 i art. 386 § 2 k.p.c., niewątpliwie mające wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia, ale niepowodujące nieważności postępowania przed sądem drugiej instancji. Niemniej nieważność postępowania zarówno przed sądem pierwszej, jak i drugiej instancji, może być wywołana przez tę samą przyczynę.

Formułując wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania na podstawie art. 398(9) § 1 pkt 3 k.p.c. pełnomocnik skarżącego powinien jednak odnosić się do przebiegu postępowania przed sądem drugiej instancji. Obowiązek wzięcia pod uwagę z urzędu przez Sąd Najwyższy nieważności postępowania zaistniałej przed sądem drugiej instancji nie zwalnia pełnomocnika skarżącego z obowiązku przedstawienia we wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania stosownego wywodu prawnego, nawet jeśli miałby on częściowo pokrywać się z podstawami skargi (por. postanowienie SN z dnia 30 października 2001 r., IV CKN 172/01, OSNC 2002, nr 4, poz. 55, LEX nr 49707).

Czy skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona?

Ostatnią z podstaw przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, przewidzianą w art. 398(9) § 1 pkt 4 k.p.c., jest oczywista zasadność wniesionej skargi. Zawarty we wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania wywód, prowadzący do konkluzji o oczywistej zasadności skargi, odnosić się musi w niezbędnym zakresie do podstaw skargi, ich uzasadnienia oraz uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia. Przez zasadność oczywistą rozumieć należy trafność zarzutów podniesionych w podstawach skargi, dostrzegalną jeszcze przed ich wnikliwym zbadaniem. Powoływanie się przez pełnomocnika skarżącego na oczywistą zasadność skargi z natury rzeczy pozostaje w sprzeczności z powoływaniem się na istotne zagadnienie prawne (art. 398(9) § 1 pkt 1 k.p.c.) lub potrzebę wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących wątpliwości w orzecznictwie sądów (art. 3989 § 1 pkt 2 k.p.c.), jeśli chodzi o tę samą podstawę skargi kasacyjnej.

Inne procedury

Warto odnotować, że z tematyką opisanego postępowania powiązane są również inne procedury, w tym m. in:

•             R.M. Bełczącki: Badanie dopuszczalności skargi kasacyjnej przed Sądem Najwyższym, pod red. nauk. prof. T. Wiśniewskiego, LEX/el. 2018;

R.M. Bełczącki: Badanie dopuszczalności skargi kasacyjnej przed sądem drugiej instancji ze względu na wymagania konstrukcyjne skargi, pod red. nauk. prof. T. Wiśniewskiego, LEX/el. 2018;

•             R.M. Bełczącki: Badanie dpuszczalności skargi kasacyjnej przed sądem drugiej instancji ze względu na wymagania formalne, pod red. nauk. prof. T. Wiśniewskiego, LEX/el. 2018;

•             R.M. Bełczącki: Badanie dopuszczalności skargi kasacyjnej przed sądem drugiej instancji ze względu na wymagania fiskalne, pod red. nauk. prof. T. Wiśniewskiego, LEX/el. 2018;

•             R.M. Bełczącki: Badanie dopuszczalności skargi kasacyjnej przed sądem drugiej instancji ze względu na zachowanie terminu do jej wniesienia, pod red. nauk. prof. T. Wiśniewskiego, LEX/el. 2018;

•             R.M. Bełczącki: Badanie dopuszczalności skargi kasacyjnej przed sądem drugiej instancji ze względu na zdolność postulacyjną skarżącego, pod red. nauk. prof. T. Wiśniewskiego, LEX/el. 2018;

•             R.M. Bełczącki: Badanie dopuszczalności skargi kasacyjnej przed sądem drugiej instancji ze względów podmiotowych, pod red. nauk. prof. T. Wiśniewskiego, LEX/el. 2018;

•             R.M. Bełczącki: Badanie dopuszczalności skargi kasacyjnej przed sądem drugiej instancji ze względów przedmiotowych, pod red. nauk. prof. T. Wiśniewskiego, LEX/el. 2018.