Część sądów stoi na stanowisku, że przebaczenie może być dokonane w dowolnej formie, inne wymagają do uznania przebaczenia za skuteczne dodatkowego odwołania testamentu, którym dokonano wydziedziczenia.

Akt przebaczenia

Kodeks cywilny przewiduje, że w ściśle określonych przypadkach dopuszczalne jest wydziedziczenie bliskich w testamencie. Spadkodawca nie może jednak wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył (art. 1010 § 1 k.c.). Przebaczenie polega na tym, że spadkodawca „puszcza w niepamięć” doznane krzywdy i przykrości. Tym samym przebaczenie pozbawia wydziedziczenie skuteczności prawnej, dzięki czemu spadkobierca taki może domagać się zachowku.

Istota kontrowersji

Jest spornym w orzecznictwie i doktrynie, czy przebaczenie spadkobiercy wydziedziczonemu w testamencie wymaga formalnego odwołania aktu ostatniej woli. Według pierwszego z poglądów przebaczenie może zostać dokonane w dowolny sposób dostatecznie wyrażający wolę spadkodawcy, przy czym powinno ono stanowić wyraz jego dążenia do unicestwienia skutków dokonanego wydziedziczenia. Drugi pogląd zakłada konieczność odwołania testamentu, w którym wydziedziczenie nastąpiło.

Dowolna forma przebaczenia

W myśl pierwszego z poglądów przebaczenie spadkobiercy wydziedziczonemu może nastąpić w dowolnej formie, a więc w sposób dorozumiany. Wskazuje się jednak, że w takim wypadku koniecznym jest, aby z zachowania spadkodawcy udzielającego przebaczenia wynikało jednoznacznie, że zmierza on do anulowania skutków dokonanego wydziedziczenia. Stanowisko to zaprezentował Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 21 marca 2014 r., I ACa 1181/13 (LEX nr 1537354). Sąd ten przyjął, że „nie można wykluczyć i takiej sytuacji, że spadkodawca po wydziedziczeniu przebaczy spadkobiercy, lecz mimo tego, że nie sporządzi nowego testamentu, przebaczenie to zniweczy skutki wydziedziczenia, lecz jedynie wtedy, gdy dokonując przebaczenia, wyrazi przy tym swoją wolę w zakresie rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci (przywrócenia wydziedziczonemu prawa do zachowku). Przebaczenie na łożu śmierci jest aktem uczuciowym, nierzadko wynika z potrzeby pozostania w zgodzie z wyznawaną wiarą (np. katolicką), i jeśli następuje bez jakiegokolwiek nawiązania do wcześniejszego wydziedziczenia (czy też jego skutków w sferze majątkowej), nie jest wystarczające dla wywołania skutków prawnych w postaci uprawnienia do zachowku.” Z kolei w wyroku z dnia 4 grudnia 2013 r., I ACa 864/13 (LEX nr 1425416) Sąd Apelacyjny w Katowicach wskazał, że „orzecznictwo skłania się do przyjmowania możliwości przebaczenia po sporządzeniu testamentu, także w formie nie wymagającej nowego testamentu odwołującego wydziedziczenie, czy też ogólnie testamentu pomijającego wydziedziczenie.” Warto także odnotować stanowisko Sądu Najwyższego przedstawione w uchwale z dnia 14 czerwca 1971 r., III CZP 24/71 (LEX nr 1299), zgodnie z którym „gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to jest bezskuteczne bez względu na formę, w jakiej przebaczenie nastąpiło. [...] Możliwe jest przebaczenie także po skutecznym wydziedziczeniu. Może ono znaleźć wyraz w odwołaniu lub zmianie testamentu, może też nastąpić poza testamentem. [...] przebaczenie jest skuteczne nawet wtedy, gdy w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, jeśli tylko nastąpiło ono z "dostatecznym rozeznaniem" (spadkodawca przebaczył świadomie, zgodnie ze swą niewadliwie oświadczoną wolą) stosownie do art. 1010 § 2 k.c."

Czytaj: SA: wydziedziczenie bliskiej osoby w testamencie może okazać się bezskuteczne>>>

Konieczne odwołanie testamentu

Pogląd przeciwny zakłada, że akt przebaczenia wymaga odwołania testamentu, którym dokonano wydziedziczenia spadkobiercy. Zwolennicy tego zapatrywania wskazują, że przebaczenie jest skuteczne tylko wtedy, gdy pojednanie z wydziedziczonym spadkobiercą zostanie dopełnione modyfikacją testamentu. I tak Sąd Okręgowy we Wrocławiu w wyroku z dnia  24 czerwca 2013 r. w sprawie I C 284/12 przyjął, że „w razie sporządzenia przez spadkodawcę testamentu zawierającego postanowienie o wydziedziczeniu, przebaczenie może mieć wyłącznie postać odwołania tego testamentu. [...] Przebaczenie w dowolnej formie może nastąpić wyłącznie na etapie poprzedzającym sporządzenie testamentu.”

Podsumowanie

W praktyce przebaczenie wydziedziczonemu spadkobiercy może przybrać rozmaite formy, nie zawsze stanowiące formalne odwołanie testamentu, w którym wydziedziczenie nastąpiło. Warto jednak zauważyć, że w myśl art. 943 k.c. spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia – i może to uczynić w dowolny sposób. Wydaje się zatem, że niekiedy już sam niewątpliwy akt przebaczenia, pojednania się spadkodawcy ze spadkobiercą, można uznać za swoiste dorozumiane odwołanie rozrządzenia testamentowego w przedmiocie wydziedziczenia.

Mariusz Załucki
  Wydziedziczenie w prawie polskim na tle porównawczym>>>