Rozpoczynając analizę przepisów dotyczących uprawnień aplikantów radcowskich, należy  zaznaczyć,  że  dotyczą one wyłącznie pracowników,  którzy  otrzymali  status  aplikantów   radcowskich  po  uzyskaniu wpisu  na  listę aplikantów radcowskich   właściwej   okręgowej izby radców prawnych.

Zgodnie z treścią art. 2 kodeksu pracy: „Pracownikiem  jest  osoba  zatrudniona   na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru,  mianowania  lub  spółdzielczej   umowy o pracę”, a zatem zagadnienia dotyczące interesującej nas materii odnoszą się do pracowników, którzy uzyskali wpis na listę aplikantów radcowskich pozostających w stosunku pracy.

Wymieniona  ustawa  reguluje w sposób  szczególny  status aplikantów radcowskich i  zastosowanie  tych  przepisów  musi  mieć  pierwszeństwo przed innymi  przepisami  prawa pracy. Przepis   art.  34  ustawy  o  radcach  prawnych  jest przepisem  prawa  pracy  w  rozumieniu art.  9  §  1  k.p.,  bowiem  reguluje  stosunek pracy  grupy  zawodowej, jaką  są  aplikanci radcowscy.  Jest  to  przepis  bezwzględnie stosowany, dopuszczalne jest odmienne uregulowanie  kwestii  objętej  tym  przepisem w umowie między pracownikiem i pracodawcą, ale tylko na korzyść pracownika.

Pracodawca i aplikant 

W  aktualnym  stanie  prawnym  odbycie aplikacji radcowskiej nie jest uzależnione   od zgody pracodawcy. Przepis art. 33 ust. 2 ustawy  o radcach prawnych stanowi:  „Aplikantem radcowskim może być osoba, która spełnia warunki określone w art. 24  ust. 1 pkt 1 i 3–5 i uzyskała pozytywną ocenę  z  egzaminu wstępnego”.  A  zatem na  listę aplikantów radcowskich może zostać   wpisana  osoba,  która  ukończyła  wyższe   studia prawnicze w Rzeczypospolitej Polskiej i uzyskała tytuł magistra lub zagraniczne  studia  prawnicze  uznane  w  Rzeczypospolitej  Polskiej,  korzysta  z  pełni   praw publicznych, ma pełną zdolność do   czynności  prawnych,  jest  nieskazitelnego   charakteru  i  swym  dotychczasowym  zachowaniem  daje  rękojmię  prawidłowego wykonywania zawodu radcy prawnego oraz uzyskała pomyślny wynik z egzaminu   wstępnego. Wpis na listę aplikantów radcowskich – zgodnie z treścią art. 33 ust. 3 ustawy o radcach  prawnych – następuje na  podstawie  uchwały  rady  okręgowej izby radców prawnych właściwej ze wzglądu  na  miejsce  złożenia  zgłoszenia. Uzyskanie przez kandydata pozytywnego wyniku z egzaminu wstępnego uprawnia go   do złożenia wniosku o wpis na listę aplikantów radcowskich w ciągu 2 lat od dnia doręczenia  uchwały o wyniku egzaminu wstępnego. Osobie, która spełnia wymienione kryteria, nie można, zgodnie z treścią  art.  33  ust.  4  ww.  ustawy,  odmówić   wpisu na listę aplikantów radcowskich. 

W stanie prawnym obowiązującym do   14  września  1997  r.  osoba,  która  chciała uzyskać wpis na listę aplikantów radcowskich, musiała spełnić kryteria określone   w art. 24 ust. 1 pkt 1–5 ustawy o radcach   prawnych i posiadać skierowanie na aplikację  radcowską  przez  zatrudniającą  ją   jednostkę   organizacyjną oraz uzyskać pisemne zobowiązanie pokrycia   kosztów aplikacji przez tę jednostkę, chyba że sama zobowiąże się do ich pokrycia.  

Skierowanie, o którym mowa w tym przepisie, nie było niczym innym jak zgodą pracodawcy na odbycie przez pracownika aplikacji  radcowskiej. Wyrażając  zgodę  pracodawca   tym  samym  zobowiązywał  się  do  przestrzegania  uprawnień  pracowników  związanych   z  udzieleniem  pracownikowi zwolnienia  od   pracy w celu uczestniczenia w obowiązkowych   zajęciach  szkoleniowych  poza  siedzibą  jednostki organizacyjnej, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia  oraz  do  płatnego  urlopu   w wymiarze 30 dni kalendarzowych na przygotowanie się do egzaminu radcowskiego. 

Wyrok  Sądu  Najwyższego z 28  lipca   1999  r.,  który  w  swej  tezie  stwierdził,  że   umowa  polegająca  na  tym,  że  odpowiednikiem świadczenia pracodawcy w postaci pokrycia kosztów aplikacji radcowskiej   oraz zapewnienia płatnego urlopu szkoleniowego  jest  zobowiązanie  się  pracownika do przepracowania u tego pracodawcy   określonego  okresu  lub  świadczenie  pieniężne  w  wysokości  wielokrotności  miesięcznego  wynagrodzenia  za  pracę,  które   pracownik zobowiązuje się spełnić w razie   wcześniejszego  wypowiedzenia  przez  siebie umowy o pracę albo rozwiązania umowy z przyczyn leżących po jego stronie, nie   jest objęta treścią stosunku pracy. Sąd Najwyższy podkreślił, że jest to umowa wzajemna  (art.  487  §  2  k.c.)  z  zastrzeżonym   świadczeniem przemiennym pracownika. 

Zwolnienie od pracy  

Pracownik  aplikant  radcowski  ma  nieobciążone  żadnymi  warunkami  prawo  do zwolnienia od pracy w celu uczestniczenia   w obowiązkowych zajęciach szkoleniowych.

Aktualnie  przepis  art.  34  ust.  1  ustawy   o radcach prawnych stanowi, że: „Pracownikowi wpisanemu na listę aplikantów radcowskich przysługuje, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, zwolnienie od pracy w celu uczestniczenia w obowiązkowych zajęciach   szkoleniowych”. Jak już nadmieniono powyżej, uprawnienie przysługuje wyłącznie pracownikowi  w  rozumieniu przepisów  prawa pracy. Nie  dotyczy  ono  osób  pozostających   w stosunkach cywilnoprawnych np. umowa zlecenie,  umowa  o  dzieło.  Zwolnienie  od pracy   przysługuje   w   celu   uczestniczenia   w obowiązkowych zajęciach szkoleniowych, które   realizowane   są   według   ustalonego przez radę okręgowej izby radców prawnych   terminarza zajęć aplikacyjnych.  

Na   podstawie   ustalonego terminarza   ustala się dni, w których aplikant uczestniczy  w  zajęciach  teoretycznych  (najczęściej   jest to jeden dzień w tygodniu, zajęcia odbywają się od godzin porannych do popołudniowych)  i  praktycznych  (praktyki  odbywają się w kancelariach radców prawnych,   sądach,  prokuraturach  etc.,  również  obejmują jeden dzień w tygodniu). Aplikant jest   na  bieżąco  informowany  o  planowanych   zajęciach praktycznych, jak również o terminie ich odbycia, co niewątpliwie utrudnia   mu poinformowanie w rozsądnym terminie   swojego pracodawcy o obowiązku zwolnienia go na zaplanowane zajęcia szkoleniowe. 

Uprawnienie do zwolnienia od pracy nie   zostało  uzależnione  od  zgody  pracodawcy. Pracodawca jest,  na  podstawie  przepisu   art. 34 ust. 1 ustawy o radcach prawnych,   zobowiązany  zwolnić  pracownika  na  zajęcia  szkoleniowe i  traktować to  zwolnienie jako dzień usprawiedliwionej nieobecności w pracy. Jest to okoliczność, która uzasadnia niestawienie się pracownika w pracy.

Zwolnienie od pracy jest przerwą w wykonywaniu pracy powodującą zawieszenie obowiązku pracy. Zawieszenie obowiązku świadczenia pracy przez pracownika aplikanta następuje z mocy samego prawa.

Omawiany przepis wskazuje również, że zwolnienie od pracy przysługuje z zachowaniem  prawa  do  wynagrodzenia.  Taka redakcja przepisu ma zapobiegać sytuacji, w której pracownik, w zamian za udzielone zwolnienie, zobowiązuje się do zwrotu wynagrodzenia już wypłaconego lub przyszłego, co traktować należy jak zrzeczenie się prawa do wynagrodzenia, a w konsekwencji  za  naruszenie  bezwzględnie  obowiązującej normy art. 84 k.p. 

Przywileje urlopowe 

Zgodnie z art. 34 ust. 2 ustawy o radcach prawnych: „Pracownikowi przysługuje prawo do płatnego urlopu w wymiarze 30 dni  kalendarzowych  na  przygotowanie   się do egzaminu radcowskiego oraz zwolnienie od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia w celu uczestniczenia   w  egzaminie  wstępnym  i  radcowskim”. Urlop  powinien  się  odbyć  w  uzgodnionym z pracodawcą terminie. Zważywszy   jednak  na  cel  tego  urlopu,  którym  jest   przygotowanie się do egzaminu radcowskiego,   powinien   zostać   wykorzystany   w okresie poprzedzającym egzamin radcowski.  Wymiar  tego  urlopu  nie  obniża   wymiaru   urlopu   przysługującego   pracownikowi według kodeksu pracy.  

W  wyroku  z  27.07.2006  r. Wojewódzki   Sąd  Administracyjny  w  Warszawie  stwierdził,  że  z  treści  art.  36  ustawy o radcach   prawnych (obecnie art. 34 ust. 2 ustawy) nie wynika nakaz wykorzystania urlopu bezpośrednio przed samym egzaminem, gdyż jest to urlop przeznaczony na przygotowanie się   do egzaminu radcowskiego i to do aplikanta należy decyzja, w jakim terminie urlop ten   wykorzysta. Uprawnienie do urlopu określone  we  wskazanym  przepisie  przysługuje pracownikowi  aplikantowi  radcowskiemu tylko raz i nie może być powtórzone przy egzaminie poprawkowym. Jeżeli aplikant nie   wykorzystał w całości – tzn. w pełnym wymiarze przysługującego mu urlopu, nie ma żadnych przeciwwskazań, aby pozostałe dni wykorzystał w terminie poprawkowym, nie przekraczając jednak określonego wymiaru urlopu tj. 30 dni kalendarzowych.

Artykuł 34 ust. 2 ustawy o radcach prawnych wspomina również o zwolnieniu od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia, które to zwolnienie ma umożliwić aplikantowi radcowskiemu uczestnictwo w egzaminie radcowskim bądź uczestnictwo  w  egzaminie  wstępnym  na  aplikację   radcowską pracownikowi niebędącemu   jeszcze aplikantem radcowskim.

Przepis posługuje się pojęciem „zwolnienie od pracy” celem udziału w egzaminie, którego  termin  jest  z  góry  ustalony  i  nie zależy od woli pracownika. W przeciwieństwie do urlopu, który może być wykorzystany tylko raz przez aplikanta radcowskiego, zwolnienie od pracy celem uczestnictwa w egzaminie  radcowskim  bądź  wstępnym   może być każdorazowo powtórzone, a jego wymiar  zależy  od  faktycznych terminów, w jakich odbywa się dany egzamin.

W podsumowaniu   tej części   należy zwrócić  uwagę  na  wyrok  Sądu  Najwyższego z 19 czerwca 2008 r., w którym SN stwierdził, że umowa, w której pracodawca   zobowiązuje się do zwolnienia pracownika aplikanta  radcowskiego  od  pracy  w  celu   uczestniczenia w obowiązkowych zajęciach   szkoleniowych, z zachowaniem prawa  do   wynagrodzenia  oraz  do  udzielenia  płatnego urlopu w wymiarze 30 dni na przygotowanie się do egzaminu radcowskiego, a pracownik aplikant radcowski w zamian   za  to  zobowiązuje  się  do  przepracowania umówionego czasu albo (przemiennie) do zwrotu kosztów za czas zwolnienia i urlopu, jest nieważna. W uzasadnieniu powyższego wyroku  Sąd  Najwyższy  wskazał,  że   nieważność umowy, w której pracodawca   zobowiązuje  się  do zwolnienia pracownikaaplikanta radcowskiego od pracy w  celu  uczestniczenia  w  obowiązkowych   zajęciach szkoleniowych, z  zachowaniem prawa  do wynagrodzenia oraz  do udzielenia płatnego urlopu w wymiarze 30 dni kalendarzowych  na  przygotowanie  się  do egzaminu radcowskiego, a pracownik aplikant radcowski w zamian za to zobowiązuje  się  do  przepracowania  umówionego czasu  (przemiennie – do  zwrotu  kosztów wynagrodzenia za czas zwolnienia i urlopu) wynika z przepisu art. 58 § 1 kodeksu cywilnego,  jako  że  kształtuje  ona  zagwarantowane przepisami prawa pracy (obecnie  art.  34  ustawy  o  radcach  prawnych)uprawnienia pracownika w sposób mniej   korzystny, a więc sprzeczny z nimi. Z tego względu uzasadniony jest zarzut naruszenia art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 34 ustawy o radcach prawnych. 

Teza powyższego wyroku dotyczy bardzo praktycznego i aktualnego problemu, którego główne założenia  sprowadzają się do następujących wniosków: niewielu  pracodawców,  może  z  wyłączeniem radców prawnych, ma świadomość obowiązków wynikających z ustawy, a jeżeli nawet mają już wiedzę o uprawnieniach   swoich pracowników, przyjmują je z niewielkim entuzjazmem.

Karolina Broncel, aplikantka radcowska OIRP w Katowicach

Opracowano na  podstawie:  1.  Z.  Klatka:  Ustawa o radcach prawnych. Komentarz, Warszawa 1999;   2. L. Florek, T. Zieliński: Prawo Pracy, Podręczniki Prawnicze, Warszawa  2009r.;  3.  Z.  Klatka:  Wykonywanie  zawodu  radcy  prawnego  i  adwokata, Warszawa 2004 r.; oraz powołanego orzecznictwa. 

Artykuł ukazał się w miesięczniku "Kancelaria" nr 7-8/2010.