1. Usytuowanie prawne dyrektora szkoły w systemie organizacyjnym oświaty
Omówienie zagadnień związanych ze specyficzną pozycją prawną nauczyciela pełniącego funkcję dyrektora szkoły należy rozpocząć od wyjaśnienia jego usytuowania w systemie organizacyjnym i prawnym oświaty. Należy zaznaczyć, że opis tego usytuowania nie jest łatwy, gdyż przepisy prawa wprost tego nie regulują, zaś z orzecznictwa sądów wynikają tezy wzajemnie ze sobą sprzeczne.
Dyrektor szkoły jest nauczycielem mianowanym lub dyplomowanym zatrudnionym w szkole, któremu tylko powierzono funkcję kierowniczą na podstawie art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r., Nr 256 poz. 2572 z późn. zm.) – dalej u.s.o. Skoro powierzenie funkcji kierowniczej nie zmienia istoty łączącego z pracodawcą stosunku pracy, tak i odwołanie ze stanowiska dyrektora szkoły nie powoduje, że dana osoba przestaje być nauczycielem. Dyrektor szkoły nie jest gminnym pracownikiem samorządowym - lecz nauczycielem, pełniącym funkcję kierownika samorządowej jednostki organizacyjnej jaką jest szkoła. W przypadku rezygnacji ze stanowiska dyrektora w trybie art. 38 ust. 1 pkt 1 lit. a u.s.o. - nauczyciel nadal pozostaje w stosunku pracy z mianowania. Z kolei odwołanie nauczyciela ze stanowiska dyrektora szkoły jest czynnością prawa pracy, zmieniającą treść stosunku pracy, ale nie pociągającą za sobą rozwiązania umowy o pracę z nauczycielem. Kwestie te są bezsporne, jednak nie wyczerpują one całości opisu sytuacji prawnej dyrektora szkoły, gdyż pomijany jest cały kontekst wzajemnych relacji dyrektora szkoły jako kierownika samorządowej jednostki organizacyjnej a organem prowadzącym szkoły.

W orzecznictwie sądów powszechnych można się spotkać z tezą, iż kierownik urzędu gminy może wykonywać w stosunku do dyrektora szkoły prowadzonej przez gminę uprawnienia wynikające ze zwierzchnictwa służbowego, z wyjątkiem zatrudniania i zwalniania dyrektora takiej szkoły - co należy do wyłącznej właściwości zarządu gminy. W zakresie zwierzchnictwa służbowego mieści się np. uprawnienie burmistrza do wymierzenia dyrektorowi szkoły prowadzonej przez gminę kary porządkowej określonej w art. 108 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r., Nr 21, poz. 94) – dalej k.p. Podobne stanowisko znaleźć można w orzecznictwie samorządowych kolegiów odwoławczych; burmistrz - na mocy art. 33 ust. 5 ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1591) – dalej u.s.g., jest zwierzchnikiem służbowym także w stosunku do dyrektorów szkół prowadzonych przez "jego" gminę. Z kolei na podstawie art. 5c pkt 3 oraz art. 34a ust. 3 w związku z art. 33 ust. 4 u.s.o., burmistrz może wydawać dyrektorowi gminnej szkoły doraźne zalecenia. Z kolei z faktu, że zarząd gminy jest uprawnionym organem gminy do zatrudniania dyrektora szkoły gminnej wyprowadzono wniosek, że jest on również uprawniony do realizowania innych uprawnień związanych z tym stosunkiem pracy, m.in. udzielania dyrektorowi urlopu bezpłatnego.

Jednak aby przyjąć powyższy punkt widzenia należy także zaakceptować logiczny wniosek, że dyrektor szkoły przestaje być nauczycielem a zostaje pracownikiem samorządowym, którego stosunek pracy nawiązywany jest na podstawie Kodeksu pracy – na zasadzie powołania. Taki wniosek jest oczywiście niezgodny z treścią ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r., Nr 97 poz. 674 z późn. zm.) – dalej KN. Ustawa z 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz. U. z 2008 r., Nr 223, poz. 1458) – dalej u.p.s., ma zastosowanie do pracowników zatrudnionych w podmiotach wskazanych w art. 2 tej ustawy. Zgodnie jednak z treścią art. 3 u.p.s. przepisów tego aktu nie stosuje się do pracowników zatrudnionych w jednostkach wymienionych w art. 2, których status prawny określają odrębne przepisy (a więc m.in. do nauczycieli, którzy zatrudniani są na podstawie Karty Nauczyciela). Prowadzi to do wniosku, że dyrektor szkoły nie jest gminnym pracownikiem samorządowym, tym samym nie można mówić o bezpośredniej podległości służbowej, o jakiej mowa w art. 7 pkt 1 u.p.s.

Tezę tę można również potwierdzić w dorobku judykatury; kompetencje organu prowadzącego zostały wyraźnie określone w obowiązującym prawie i nie można ich interpretować rozszerzająco. Zarząd gminy nie jest organem zarządzającym w rozumieniu art. 31 k.p, dokonującym za szkołę czynności prawnych z zakresu stosunku pracy wobec jej dyrektora. Zatrudnianie i zwalnianie kierowników gminnych jednostek organizacyjnych przez zarząd gminy w żadnym razie nie oznacza, że zarząd przez powołanie dyrektora szkoły uzyskuje względem niego kompetencje w zakresie, w jakim przepisy prawa pracy upoważniają pracodawcę do kierowania pracą podporządkowanych mu pracowników. Dyrektor szkoły jest pracownikiem szkoły a nie zarządu gminy, i szkoła jako jednostka organizacyjna jest jego pracodawcą. Dyrektor szkoły nie ma nad sobą bezpośredniego przełożonego kierującego jego pracą. W rolę tę nie wchodzi zarząd gminy, ponieważ przepisy prawa wyposażają go tylko w niektóre kompetencje pracodawcy względem dyrektora (powierzania stanowiska i odwołania z tego stanowiska). Fakt, że od 1 stycznia 1994 r. szkoły są prowadzone przez gminy, nie oznacza, że szkoły przestały być pracodawcami dla zatrudnionych w nich nauczycieli i innych pracowników. Tak więc pracodawcą dla dyrektora szkoły jest szkoła. Układ stosunków i zależności dyrektora od organu sprawującego nadzór pedagogiczny ogranicza kompetencje organu prowadzącego szkołę jedynie do nadzoru nad jego działalnością w zakresie spraw finansowych i administracyjnych (art. 34a u.s.o.).

Podobną opinię wyraził również resort edukacji w swym stanowisku z dnia 24 maja 2001 r. Stwierdził w nim, iż zatrudnianie i zwalnianie kierowników gminnych jednostek organizacyjnych przez zarząd gminy, stosownie do postanowień art. 30 ust. 2 pkt 5 u.s.g., w żadnym razie nie oznacza, że zarząd przez powołanie dyrektora uzyskuje względem niego kompetencje w zakresie, w jakim przepisy prawa pracy upoważniają pracodawcę do kierowania pracą podporządkowanych mu pracowników. Dyrektor szkoły jest pracownikiem szkoły a nie zarządu gminy i szkoła jako jednostka organizacyjna zatrudniająca pracowników jest jego pracodawcą, w rozumieniu art. 3 k.p. Dyrektor zajmuje najwyższą pozycję w strukturze organizacyjnej szkoły i z tego względu jego pracownicze podporządkowanie ma inną treść, niż podporządkowanie pozostałych pracowników. Nie ma nad sobą bezpośredniego przełożonego, kierującego jego pracą. W tę rolę nie wchodzi zarząd gminy, ponieważ przepisy prawa wyposażają go tylko w niektóre kompetencje pracodawcy względem dyrektora szkoły (powierzenia stanowiska i odwołania z tego stanowiska). Nie ma żadnych podstaw prawnych do uznania zarządu gminy za organ zarządzający szkołą w rozumieniu art. 31 k.p., dokonujący za pracodawcę czynności w sprawach z zakresu prawa pracy wobec jej dyrektora. Zarząd gminy jedynie realizuje za gminę, będącą organem prowadzącym szkołę, jej kompetencje wynikające z przepisów prawa. Z przepisu art. 34b u.s.o. wynika, że organ prowadzący szkołę może ingerować w działalność szkoły wyłącznie w zakresie i na zasadach określonych w ustawie. Jednocześnie przepis art. 34a u.s.o. stanowi, że organ prowadzący szkołę sprawuje nadzór nad jej działalnością w zakresie spraw finansowych i administracyjnych. Ustawa o systemie oświaty nie zawiera więc przesłanek, które uzasadniałyby stwierdzenie, iż zarząd gminy jest również "kierownikiem" dyrektora szkoły jako pracownika.

Na tle ww. wyjaśnień można więc skłonić się ku tezie, iż co do zasady dyrektor szkoły jest samodzielnym organem zarządzającym samorządową jednostką organizacyjną, jednak praktyka działania oświaty wskazuje, że w określonych sytuacjach tak do końca nie jest. W niektórych bowiem sytuacjach organ prowadzący wchodzi w kompetencje pracodawcy wobec dyrektora szkoły, np. przechowując jego akta personalne, czy też udzielając mu urlopów. Takie działanie wynika z braku wyraźnych regulacji prawnych opisujących wzajemne stosunki między podmiotami, ale i z potrzeb prawno-prakseologicznych przy jednoczesnej konieczności wykonania pewnych czynności prawnych.

2. Kompetencje dyrektora szkoły
Szczegółowe kompetencje dyrektora szkoły zawarte zostały w ramach art. 7 KN oraz art. 39 u.s.o. Oba przepisy zawierają wspólny zbiór zakreślający zakres kompetencyjny dyrektora szkoły. Na jego podstawie dyrektor kieruje szkołą i jest jej reprezentantem na zewnątrz, kierownikiem zakładu pracy i przełożonym służbowym wszystkich pracowników szkoły. Dyrektor może więc podejmować decyzje w sprawie zatrudniania i zwalniania nauczycieli oraz innych pracowników szkoły lub placówki, przyznawania nagród oraz wymierzania kar porządkowych nauczycielom i innym pracownikom szkoły lub placówki lub występowania z wnioskami, po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej i rady szkoły lub placówki, w sprawach odznaczeń, nagród i innych wyróżnień dla nauczycieli oraz pozostałych pracowników szkoły lub placówki.
Na podstawie art. 7 KN dyrektor szkoły jest ponadto przewodniczącym rady pedagogicznej i sprawuje opiekę nad dziećmi i młodzieżą uczącą się w szkole. Dyrektor szkoły odpowiedzialny jest w szczególności za:
1)dydaktyczny i wychowawczy poziom szkoły;
2)realizację zadań zgodnie z uchwałami rady pedagogicznej i rady szkoły, podjętymi w ramach ich kompetencji stanowiących, oraz zarządzeniami organów nadzorujących szkołę;
3)tworzenie warunków do rozwijania samorządnej i samodzielnej pracy uczniów i wychowanków;
4)zapewnienie pomocy nauczycielom w realizacji ich zadań i ich doskonaleniu zawodowym;
5)zapewnienie w miarę możliwości odpowiednich warunków organizacyjnych do realizacji zadań dydaktycznych i opiekuńczo-wychowawczych;
6)zapewnienie bezpieczeństwa uczniom i nauczycielom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę.

Natomiast szczegółowe kompetencje dyrektora szkoły ujęte zostały w art. 39 u.s.o.
Ponadto, dyrektor szkoły lub placówki może również, w drodze decyzji, skreślić ucznia z listy uczniów w przypadkach określonych w statucie szkoły lub placówki. Dyrektor liceum profilowanego, w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę, ustala profile kształcenia ogólnozawodowego prowadzone w tym liceum, zaś dyrektor szkoły prowadzącej kształcenie zawodowe, w porozumieniu z organem prowadzącym szkołę i po zasięgnięciu opinii odpowiednio wojewódzkiej lub powiatowej rady zatrudnienia, ustala zawody, w których kształci szkoła.

Krzysztof Lisowski