Ewaluacja jako narzędzie nadzoru pedagogicznego dyrektora szkoły

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. Nr 168, poz. 1324) podstawowym narzędziem tego nadzoru mającym wpływ na jakość kształcenia i rozwój szkół i placówek oświatowych jest ewaluacja. W komentarzu Autor analizuje pojęcie ewaluacji jako dziedziny nauki, przedstawia typy ewaluacji i jej metodologię oraz stara się odpowiedzieć na pytanie, jaka w świetle prawa oświatowego powinna być ewaluacja organizowana przez dyrektora szkoły czy placówki.

1. Ewaluacja jako dziedzina nauki

Analizowane pojęcie występowało już dość dawno temu w innych obszarach życia, szczególnie w gospodarce i wojskowości. Ewaluacja należy do tak zwanych nauk stosowanych, czyli – z jednej strony – posiada metodologię typu naukowego (to znaczy zasady i procedury zbierania informacji i wnioskowania na podstawie tych informacji), a z drugiej strony – cechuje się nastawieniem praktycznym, pierwszeństwem użyteczności nad teorią. Zatem możliwość praktycznego wykorzystania wniosków jest w przypadku ewaluacji istotniejsza niż naukowa poprawność zbierania i przetwarzania informacji.
Przywołane wcześniej rozporządzenie MEN nazywa ewaluację badaniem praktycznym oceniającym. Proponuję jednak przyjąć szerszą definicję ewaluacji na użytek oświaty.

Ewaluacja w szkole polega na zaplanowanym i metodologicznie uściślonym, systematycznym zbieraniu i przetwarzaniu informacji o warunkach, przebiegu i skuteczności działań szkoły. Celem ewaluacji jest uzyskanie zobiektywizowanych wniosków w celu utrzymania, zaniechania bądź modyfikacji podlegających badaniu działań szkoły lub też w celu zainicjowania nowych działań, czyli, ogólnie, w celu podejmowania decyzji kierowniczych.
Ewaluacja zgodnie z tą definicją musi być działaniem zaplanowanym. Dalej będzie mowa o ewaluacji sumującej („jednorazowej”) oraz kształtującej (wykorzystywanej w trakcie pracy szkoły dla bieżącego modyfikowania jakichś działań) – oba rodzaje jednak muszą być zaplanowane, chociaż każdy w inny sposób. Planowanie ewaluacji pozwala określić, czemu ona służy, jakiego rodzaju informacje i w jaki sposób są zbierane oraz jak zamierza się spożytkować wnioski z ewaluacji.
Informacje podczas ewaluacji należy zbierać zgodnie z przyjętą metodologią (czyli z naukową poprawnością) oraz nie przypadkowo, ale systematycznie. Na przykład plotki, pogłoski, donosy nie powinny być uwzględniane w procesie ewaluacji, ponieważ są niezgodne z metodologią i przypadkowe (choćby były nawet prawdziwe).

Zasada systematyczności i planowości ewaluacji nakazuje wyraźnie określić, czego i po co chcemy się dowiedzieć. A właściwie – najpierw: po co. Dla przykładu: socjologowie badający edukację często skupiają się nad zróżnicowaniem osiągnięć chłopców i dziewcząt. Te badania jednak mało przystają do potrzeb szkoły, nawet gdyby na ich podstawie zrezygnować z koedukacji, to i tak nie ma w Polsce dobrych rozwiązań różnicujących pracę dydaktyczną z chłopcami i dziewczętami. Poza tym w małych szkołach rezygnacja z koedukacyjności jest po prostu niemożliwa ze względów organizacyjnych. Informacja o zróżnicowaniu osiągnięć chłopców i dziewcząt jest więc dla decyzji zarządczych najczęściej bezużyteczna.
Ewaluacja dokonywana jest w celu wykorzystania wyników, to znaczy, że w jej efekcie dyrektor lub rada pedagogiczna powinni podjąć pewne decyzje. Mogą one dotyczyć wprowadzenia nowych rozwiązań lub uruchomienia nowych działań, mogą też dotyczyć rezygnacji z rozwiązań lub działań już istniejących. Czasem ewaluacja wykazuje, że istniejące działania są optymalne i wtedy decyzja polega na ich utrzymaniu. Wbrew pozorom jest to także wykorzystanie wyników ewaluacji, chociaż żadnych nowych działań się nie podejmuje ani z żadnych nie rezygnuje.

Przedmiotem badania ewaluacyjnego są, jak wskazano w schemacie 1, informacje o warunkach, przebiegu i skuteczności badanego procesu. Jest to rozgraniczenie metodologiczne wzięte z psychologii poznawczej, wedle której każda działalność człowieka może być badana ze szczególnym uwzględnieniem jednego z aspektów:

• efektu (nastawienie wynikowe, skupienie się na skutkach),
• procesu (nastawienie procesualne, na sam przebieg działań),
• kontekstu (sytuacji, warunków działania) – ten, według nowszych badań psychologicznych, jest zdecydowanie za słabo uwzględniany przy ocenie wyników naszych działań.

Takie podejście do przedmiotu badania ewaluacyjnego poskutkowało wyodrębnieniem w wymaganiach wobec szkół (załącznik do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r.) obszaru efektów, procesu i funkcjonowania szkoły w środowisku – do tych obszarów dodano zarządzanie (§ 7 ust. 1 rozporządzenia).

2. Typy ewaluacji

Jeżeli kryterium podziału uczynimy czas, w którym prowadzi się ewaluację, możemy wyróżnić dwa jej typy: ewaluację sumującą i kształtującą.
Ewaluacja sumująca polega na zebraniu i przeanalizowaniu informacji o wartości działań szkoły w wybranym przedziale czasowym, po zakończeniu tych działań. Takim okresem w przypadku szkoły jest najczęściej rok szkolny, a terminem dokonywania takiej ewaluacji może być lipiec i sierpień. Wtedy wystarczy czasu na wyciągnięcie wniosków i zaplanowanie działań na następny rok szkolny.
Ewaluacja sumująca może mieć charakter ewaluacji odroczonej. Ewaluacja odroczona dokonywana jest po upływie pewnego czasu od zakończenia działań podlegających badaniu. Czas ten powinien być wystarczająco długi, by ujawniły się te skutki działań, które nie są zauważalne bezpośrednio po ukończeniu szkoły. Na przykład jeżeli chcemy zbadać, czy szkoła wystarczająco przygotowała uczniów do samodzielnego planowania i organizowania uczenia się oraz budowania dobrej motywacji, ewaluację należałoby przeprowadzić dopiero po kilku latach od zakończenia przez grupę uczniów nauki w danej szkole. Wówczas uwzględnimy wyniki w nauce w szkole wyższego szczebla albo na studiach, a także zbierzemy opinie od nauczycieli owych szkół wyższego szczebla i od samych byłych uczniów. Niekiedy bywa to nazywane badaniem „losów absolwentów”.

Ewaluacja odroczona jest pożyteczna, kiedy chcemy zbadać funkcjonowanie nowych rozwiązań czy koncepcji. W ludzkich działaniach występuje bowiem tzw. efekt zmiany. Polega on na tym, że kiedy pojawią się nowe, oczekiwane warunki, co do których spodziewamy się, iż polepszą nasze działania, to w istocie w pierwszym okresie zmiany lepiej wykorzystujemy te nowe warunki. Po oswojeniu się ze zmianą jej wpływ na pracę szkoły staje się mniejszy.
Ewaluacja kształtująca (czasem nazywa się ją z angielskiego „formatywną”) prowadzona jest na bieżąco i dotyczy wybranych zakresów pracy szkoły/nauczyciela. Polega na analizowaniu i wartościowaniu działań w trakcie ich trwania, żeby wyniki tej analizy mogły zostać użyte do ulepszenia tych działań jeszcze przed ich zakończeniem. Taka ewaluacja ma wyraźnie charakter wycinkowy, posługuje się także mniej rygorystyczną metodologią (choćby z tego względu, że zbieranie informacji jest ograniczone w czasie).

Wyniki i wnioski z ewaluacji kształtującej są mniej pewne niż wyniki i wnioski z ewaluacji sumującej, za to możliwe do wykorzystania od razu. Ważne jest, by ewaluacja sumująca potwierdzała słuszność wniosków z ewaluacji kształtującej. Jeżeli tak nie jest, może to znaczyć, że ewaluacja kształtująca prowadzona jest w nieprawidłowy sposób.

Klemens Stróżyński