Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 17 stycznia 2024 r. zawierające zalecenia dla Komisji w sprawie promowania wolności badań naukowych w UE (2023/2184(INL))(C/2024/5713)
(Dz.U.UE C z dnia 17 października 2024 r.)
Parlament Europejski,
- uwzględniając art. 49, 56 oraz art. 179 ust. 1 oraz art. 225 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej,
- uwzględniając art. 12 i 13 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej,
- uwzględniając deklarację z Bonn o wolności badań naukowych przyjętą w tym mieście 20 października 2020 r. podczas konferencji ministerialnej w sprawie europejskiej przestrzeni badawczej ("deklaracja z Bonn"),
- uwzględniając komunikat Komisji z 30 września 2020 r. pt. "Nowa europejska przestrzeń badawcza na rzecz badań naukowych i innowacji",
- uwzględniając komunikat Komisji z 18 maja 2021 r. na temat globalnego podejścia do badań i innowacji pt. "Strategia Europy na rzecz współpracy międzynarodowej w zmieniającym się świecie",
- uwzględniając działanie 6 w programie polityki w zakresie europejskiej przestrzeni badawczej,
- uwzględniając komunikat Komisji z 3 grudnia 2020 r. w sprawie europejskiego planu działania na rzecz demokracji,
- uwzględniając motyw 72 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/695 ustanawiającego program ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji "Horyzont Europa" oraz zasady uczestnictwa i upowszechniania obowiązujące w tym programie oraz uchylającego rozporządzenia (UE) nr 1290/2013 i (UE) nr 1291/2013 1 ,
- uwzględniając ocenę europejskiej wartości dodanej z 2023 r. dotyczącą promowania wolności badań naukowych, przedstawioną Komisji Przemysłu, Badań Naukowych i Energii przez Dział ds. Europejskiej Wartości Dodanej 18 września 2023 r.,
- uwzględniając komunikat ministerialny z Rzymu wydany 19 listopada 2020 r. przez europejskich ministrów odpowiedzialnych za szkolnictwo wyższe w ramach europejskiego obszaru szkolnictwa wyższego, w szczególności załącznik I dotyczący wolności akademickiej,
- uwzględniając opinię SFIC w sprawie wdrażania deklaracji z Bonn w toku współpracy międzynarodowej w dziedzinie badań naukowych i innowacji (ERAC-SFIC 1356/21) (2021),
- uwzględniając zalecenie UNESCO w sprawie nauki i naukowców (2017 r.),
- uwzględniając zalecenie dotyczące statusu nauczycieli akademickich, przyjęte przez Konferencję Ogólną Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) podczas jej 29. sesji w dniach od 21 października do 12 listopada 1997 r.,
- uwzględniając Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych,
- uwzględniając Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych,
- uwzględniając Powszechną deklarację praw człowieka,
- uwzględniając art. 47 i 54 Regulaminu,
- uwzględniając zalecenia Strategicznego Forum ds. Międzynarodowej Współpracy Naukowo-Technicznej,
- uwzględniając sprawozdanie Komisji Przemysłu, Badań Naukowych i Energii (A9-0393/2023),
A. mając na uwadze, że wolność badań naukowych, która jest zasadniczym elementem demokracji i jednym z elementów składowych wolności akademickiej, znajduje się w Unii pod presją i ulega stopniowej erozji 2 , czego ilustracją jest to, że w 2008 r. w indeksie wolności akademickiej wszystkie państwa członkowskie osiągnęły wynik powyżej 0,85, natomiast w 2022 r. wyniki niektórych państw członkowskich znacznie się obniżyły, a najniższy wynik w 2022 r. wyniósł 0,34;
B. mając na uwadze, że ograniczenia wolności badań naukowych mają negatywny wpływ na gospodarkę UE, ponieważ tłumią innowacje, spowalniają postęp naukowy i zmniejszają konkurencyjność Europy na świecie;
C. mając na uwadze, że erozja wolności badań naukowych przyczynia się do odpływu najlepszych naukowców (drenaż mózgów), autocenzury wśród uczonych, mniej krytycznej analizy kwestii społecznych i politycznych, zawężenia współpracy interdyscyplinarnej, ograniczenia dyskursu i debaty publicznej;
D. mając na uwadze, że na możliwość pełnego korzystania z wolności badań naukowych wpływa niepewność zatrudnienia; mając na uwadze, że tysiące naukowców pracują dzięki finansowaniu ograniczonych w czasie projektów, na podstawie indywidualnych lub projektowych grantów badawczych albo umów o pracę na czas określony lub realizują konkretne zadania jako osoby samozatrudnione, a ich praca charakteryzuje się niskim poziomem bezpieczeństwa zatrudnienia i ochrony pracy;
E. mając na uwadze, że w deklaracji z Bonn zawarto definicję wolności badań naukowych oraz uznano odpowiedzialność rządów i organizacji badawczych za promowanie wolności badań naukowych;
F. mając na uwadze, że obrona wolności badań naukowych gwarantuje, że badania naukowe będą służyć interesowi publicznemu i przyczyniać się do rozwoju i poprawy warunków życia ludzi;
G. mając na uwadze, że w deklaracji z Bonn brakuje instrumentów wykonawczych na szczeblu europejskim;
H. mając na uwadze, że istnieje solidny zbiór orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w dziedzinie wolności akademickiej, w tym wolności badań naukowych, określający szereg norm prawnych i zasad ochrony i promowania wolności akademickiej;
I. mając na uwadze, że Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z 6 października 2020 r. w sprawie C-66/18 3 uznał, że węgierska ustawa o krajowym szkolnictwie wyższym pozbawiła organizacje, które jej podlegają, struktury organizacyjnej niezbędnej do prowadzenia przez nie badań akademickich, co ilustruje erozję wolności akademickiej na Węgrzech;
J. mając na uwadze, że szczególne akty ustawodawcze Unii ograniczają wolność badań naukowych, poddając sektor akademicki systemom mającym na celu głównie regulację rynku wewnętrznego;
K. mając na uwadze, że przewodnicząca Komisji Ursula von der Leyen, przed zatwierdzeniem jej przez Parlament, zadeklarowała w wytycznych politycznych na następną kadencję Komisji Europejskiej (2019-2024), że poprze prawo inicjatywy ustawodawczej Parlamentu, i zobowiązała się, że gdy Parlament przyjmie rezolucję, w której zwróci się do Komisji o przedłożenie wniosku ustawodawczego, przedstawi w odpowiedzi akt ustawodawczy;
1. potwierdza zobowiązanie Unii do przestrzegania praw podstawowych, w tym prawa do wolności myśli, sumienia i religii, wolności akademickiej, a także wolności badań naukowych we wszystkich dyscyplinach naukowych i wolności sztuki zapisanych w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej;
2. uznaje, że wolność badań naukowych ma podstawowe znaczenie dla pogłębiania naszej wiedzy o zjawiskach naturalnych i społecznych, przyczynia się zatem do promowania innowacji i postępu społecznego oraz zwiększenia ogólnego dobrostanu obywateli unijnych zarówno w Unii, jak i poza nią, oraz przypomina, że wolność badań naukowych jest prawem powszechnym i dobrem publicznym, które odnosi się do wszystkich dyscyplin naukowych; podkreśla, że w warunkach globalnej konkurencji w dziedzinie badań, rozwoju i innowacji wolność badań naukowych jest warunkiem wstępnym przyciągania talentów mających nowe, konkurencyjne pomysły; ubolewa w związku z tym, że zabrakło konkretnego wdrożenia deklaracji z Bonn na szczeblu europejskim;
3. dostrzega głęboki wpływ niepewności zatrudnienia, która utrzymuje się w tym sektorze, na wolność badań naukowych; występuje w obronie praw pracowniczych naukowców, poprawy ich kariery zawodowej, stabilnych umów o pracę i dostępu do kompleksowych systemów ochrony socjalnej; uważa, że naukowcom należy zapewnić wysokiej jakości miejsca pracy, godne warunki pracy, godziwe wynagrodzenia i zdrowe miejsca pracy, w tym odpowiednią równowagę między życiem zawodowym a prywatnym;
4. podkreśla, że równe szanse, w szczególności te, którym sprzyja równouprawnienie płci, mają zasadnicze znaczenie dla promowania wolności badań naukowych, a także dla zapewnienia, aby rozwiązania różnych problemów związanych ze zrównoważonym i sprawiedliwym rozwojem uwzględniały rozmaite perspektywy;
5. podkreśla szczególnie niepewną sytuację naukowców na wczesnym etapie kariery oraz zwraca uwagę, że aby zwiększyć liczbę naukowców rozpoczynających karierę, należy stworzyć jaśniejsze i bardziej ustrukturyzowane możliwości rozwoju zawodowego; podkreśla, że należy to zagwarantować m.in. przez wspieranie przejrzystych, wolnych od uprzedzeń procedur rekrutacji oraz zapewnienie odpowiedniego zabezpieczenia społecznego wszystkim naukowcom, w tym doktorantom, którzy prowadzą odpłatną działalność badawczą;
6. zauważa, że to organy zarządzające organizacji badawczych wyznaczają priorytety w dziedzinie badań naukowych tych instytucji; przyznaje, że przypadki degradacji demokracji w organizacjach badawczych podkopują wolność badań naukowych; podkreśla w związku z tym znaczenie samorządności akademickiej, która powinna obejmować prawo naukowców do wpływania na zarządzanie ich instytucją naukową, w tym na warunki pracy w tej instytucji; podkreśla, że naukowcy mają prawo korzystać ze wszystkich praw zapisanych w art. 12 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej;
7. uważa, że należy zachęcać organizacje badawcze - z poszanowaniem w pełni ich autonomii instytucjonalnej - aby podejmowały współpracę międzynarodową w celu wzmocnienia stosunków dwustronnych i wielostronnych, co pozwoliłoby dalej rozwijać silny komponent dyplomacji naukowej, odnoszący się do wolności badań naukowych i ewentualnych konsekwencji w przypadku naruszeń;
8. podkreśla, że Unia powinna być bezpieczną przystanią dla wszystkich zagrożonych naukowców oraz powinna ustanowić europejski program stypendiów dla zagrożonych naukowców, zapewniający wsparcie finansowe stanowisk w europejskich organizacjach badawczych dla zagrożonych naukowców; uważa, że program ten powinien być również mechanizmem solidarności wspierającym europejskich naukowców, którzy są narażeni na naruszanie ich wolności badań naukowych;
9. za deklaracją z Bonn uznaje, że wolność badań naukowych oznacza otwartość, wymianę, doskonałość, internacjonalizm, różnorodność, równość, rzetelność, ciekawość, odpowiedzialność i refleksyjność, a zatem jest ona filarem każdej demokracji;
10. odnotowuje definicję wolności badań naukowych zawartą w pkt 2 załącznika II do wniosku Komisji z 13 lipca 2023 r. w sprawie zalecenia Rady dotyczącego europejskich ram mających na celu przyciągnięcie i zatrzymanie talentów w obszarze badań naukowych, innowacji i przedsiębiorczości w Europie 4 ;
11. uważa, że wolność badań naukowych musi iść w parze z obowiązkiem przestrzegania najwyższych standardów etycznych i rzetelnością w badaniach naukowych oraz powinna sprzyjać otwartej nauce; podkreśla, że rzetelność badań naukowych wymaga przejrzystości finansowania oraz że wolność badań naukowych wiąże się z odpowiedzialnością wobec społeczeństwa za zapewnienie tej przejrzystości; w związku z tym zdecydowanie popiera powszechną praktykę przejrzystego informowania o źródłach finansowania działalności badawczej i apeluje do sektora naukowego o ochronę tej praktyki;
12. podkreśla, że właściwie zaplanowane i skutecznie wdrożone ramy wspomagające odgrywają decydującą rolę w skutecznej ochronie i promowaniu wolności badań naukowych w całej Unii, z uwzględnieniem w możliwie największym stopniu dostępnego wsparcia publicznego, aby łatwiej tworzyć, udostępniać i rozpowszechniać wiedzę jako dobro publiczne i aby uniknąć ryzyka ingerencji w niezależność badań naukowych lub jej osłabiania;
13. podkreśla, że dla zapewnienia wolności badań naukowych doniosłe znaczenie ma otwarta wiedza; apeluje o skuteczne i przejrzyste tworzenie wiedzy bez sztucznych barier utrudniających dostęp do informacji i ich rozpowszechnianie; uważa, że trzeba chronić prawem europejskim i aktywnie promować udostępnianie wyników badań naukowych do celów niekomercyjnych; podkreśla, że wyniki badań naukowych finansowanych ze środków publicznych muszą być publikowane w ogólnodostępnych czasopismach akademickich i że wyniki muszą być łatwo dostępne dla wszystkich;
14. jest zaniepokojony, że w ostatnim czasie w Unii następuje regres, jeśli chodzi o to prawo podstawowe, które jest niezbędne dla wolności politycznej i udziału w życiu społecznym, i że grozi to osłabieniem rozwoju funkcjonującej i konkurencyjnej europejskiej przestrzeni badawczej (EPB);
15. zauważa, że w komunikacie Komisji z 30 września 2020 r. pt. "Nowa europejska przestrzeń badawcza na rzecz badań naukowych i innowacji" potwierdzono, że ukończenie budowy EPB wymaga pełnego poszanowania wolności badań naukowych, co obejmuje między innymi nieingerowanie w programy badawcze, autonomię instytucjonalną i odpowiednie finansowanie, a także środki potrzebne do upowszechniania wyników badań;
16. wyraża głębokie zaniepokojenie, że Komisja, pomimo mocnych sformułowań w tym komunikacie, nie wykorzystuje swoich uprawnień do ochrony tej wolności w Unii; potwierdza zobowiązanie Unii do przestrzegania praw podstawowych, w tym prawa do wolności myśli, sumienia i religii, wolności akademickiej, a także wolności badań naukowych i sztuki zapisanych w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej; jest głęboko zaniepokojony, że na wolność badań naukowych wywierane są naciski, by stosowała się do ograniczeń moralnych i politycznych;
17. wzywa Komisję, aby podjęła kroki, które leżą w jej gestii, w celu ochrony i propagowania wolności badań naukowych w Unii oraz czuwała nad tym, by nie dochodziło do naruszeń etyki i rzetelności badań, w tym wykorzystała swoje uprawnienia, żeby zapobiec dalszej erozji tego prawa podstawowego; wzywa Komisję, aby wspierając projekty obejmujące pełen zakres badań naukowych, aktywnie promowała i finansowała pluralizm naukowy;
18. wzywa państwa członkowskie, aby w pełni szanowały i podtrzymywały wolność badań naukowych oraz pilnowały, żeby środki podejmowane w interesie publicznym, na przykład w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego, po to, aby zapobiegać zakłóceniom porządku lub przestępstwom, chronić zdrowie lub moralność, chronić dobre imię i prawa innych osób oraz zapobiegać ujawnianiu informacji poufnych lub zachować powagę i bezstronność władzy sądowniczej, nie ograniczały bezpodstawnie wolności badań naukowych;
19. podkreśla, że ukończenie budowy EPB wymaga należytego poszanowania i aktywnego propagowania wolności badań naukowych w całej Unii, oraz uważa, że wszelkie próby osłabienia tej wolności lub brak aktywnego jej promowania negatywnie wpływają na rozwój konkurencyjnej i innowacyjnej EPB; wzywa państwa członkowskie i Komisję, aby nadal wzmacniały pozycję środowiska naukowego, jeśli chodzi o dostęp do wszelkich informacji istotnych dla jego działalności oraz wykorzystywanie i rozpowszechnianie tych informacji, w tym poprzez stosowanie narzędzi cyfrowych opartych na otwartym oprogramowaniu;
20. wyraża zaniepokojenie, że Komisja nie korzysta z przysługujących jej na mocy Traktatów uprawnień w celu ochrony wolności badań naukowych jako jednego z podstawowych praw obywateli Unii, co oznacza poważne uchylanie się od odpowiedzialności za ochronę praworządności w Unii, i wzywa Komisję do podjęcia natychmiastowych działań, aby zaradzić tej sytuacji;
21. wzywa Radę Europejską, aby popierała ochronę i promowanie wolności badań naukowych oraz zadbała o należyte poszanowanie tego prawa podstawowego we wszystkich państwach członkowskich;
22. apeluje, by uznać, że trzeba uruchomić dodatkowe środki publiczne na finansowanie niezależnych badań naukowych, co pozwoliłoby unikać nieuprawnionej ingerencji prywatnej, która mogłaby ukierunkowywać cele lub wpływać na metody lub wyniki tych badań;
23. wzywa Komisję i państwa członkowskie, by poprzez edukację, działania informacyjne i wsparcie dla dziennikarstwa naukowego promowały świadomość społeczną na temat znaczenia wolności badań naukowych;
24. zwraca się do Komisji, aby na podstawie art. 182 ust. 5 w związku z art. 179 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej przedłożyła wniosek dotyczący aktu w sprawie wolności badań naukowych, w oparciu o zalecenia przedstawione w załączniku, z myślą o zagwarantowaniu, ochronie i promowaniu tej wolności na poziomie organizacji badawczych i naukowców w ciągu całej ich kariery;
25. zobowiązuje swoją przewodniczącą do przekazania niniejszej rezolucji oraz zaleceń zawartych w załączniku Komisji i Radzie oraz parlamentom narodowym.
