O likwidację ubezwłasnowolnienia od dawna zabiegają organizacje społeczne i rzecznik praw obywatelskich. Wskazują, że zwłaszcza ubezwłasnowolnienie całkowite - a to ono jest najczęściej orzekane przez sądy - pozbawia osobę z niepełnosprawnością jakiegokolwiek wpływu na swoje życie. Tymczasem nie zawsze jest tak, że ta osoba nie jest zdolna do samodzielności w niektórych aspektach swojej codzienności.
Projekt zmian do 12 czerwca
Zebrał się właśnie Zespołu ds. opracowania propozycji rozwiązań normatywnych w zakresie zastąpienia instytucji ubezwłasnowolnienia modelem wspieranego podejmowania decyzji. – Bardzo doceniam fakt, że poświęcili Państwo dziesiątki godzin na wytężoną pracę nad projektami. Teraz musimy się zastanowić, jakie rozwiązania będą najlepsze i najbardziej funkcjonalne. Wypracujmy wspólnie dobry system – zapowiedziała Zuzanna Rudzińska-Bluszcz, wiceminister sprawiedliwości. I dodała, że w tym pracach przyświecają dwie podstawowe wytyczne. - Pierwszą z nich jest godność. Musimy zmienić regulacje, które w ogóle nie miały jej na uwadze. Po drugie: zmiana musi nastąpić do końca przyszłego roku. Opracowywane przez nas rozwiązania powinny wejść w życie możliwie jak najszybciej – wskazał.
Podczas spotkania omówiono założenia propozycji, podkreślono, że system powinien być klarowny dla obu stron – zarówno dla środowiska prawniczego, jak i obywateli. Co więcej - według członków zespołu - projektowane zmiany legislacyjne muszą celnie określać potrzeby osób z niepełnosprawnościami oraz adekwatnie dostosować regulacje zawarte w prawie międzynarodowym do polskiego porządku prawnego. Zwrócono także uwagę na kwestię języka, który powinien być precyzyjny, zrozumiały dla wszystkich i niestygmatyzujący. W toku dyskusji - jak informuje MS - sporządzono protokół rozbieżności. Dotyczy on m.in. asysty prawnej, regulacji w odniesieniu do instytucji pełnomocnika wspierającego oraz pełnomocnictwa cywilnego i medycznego.
- W celu wypracowania konsensusu powołano zespoły problemowe, których członkowie zostaną wyłonieni do 23 lutego br. Następnie dalsze ramy działania zostaną przedyskutowane w gronie kierownictwa Ministerstwa Sprawiedliwości. Podczas kolejnego posiedzenia Zespołu, które zostało zaplanowane na 15 kwietnia br., przewodniczący zespołów problemowych przedstawią projekty zmian legislacyjnych. Ostateczny projekt ustawy zostanie przyjęty na szóstym posiedzeniu Zespołu, które odbędzie się do 12 czerwca br. - wskazano.
Kto może zostać ubezwłasnowolniony?
Ubezwłasnowolnieniu całkowitemu podlega osoba, która ukończyła 13. rok życia i jednocześnie na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu i narkomanii, nie jest w stanie samodzielnie kierować swoim postępowaniem. Ubezwłasnowolnienie częściowe z kolei możliwe jest wtedy, gdy dana osoba ukończyła 18. rok życia i z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności alkoholizmu lub narkomanii, stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, ale potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.
Zobacz procedury:
Poza umowami w drobnych sprawach życia codziennego, osoba ubezwłasnowolniona nie może działać w obrocie gospodarczym i prawnym. Wszelkie jej działania wymagają pośrednictwa opiekuna ustanowionego przez sąd, co więcej instytucję stosuje się bezterminowo - nie kontroluje się po jakimś czasie, czy nadal jest uzasadniona. Wkrótce się to zmieni - resorty: rodziny i sprawiedliwości przygotują ustawę, która wprowadzi model wspieranego podejmowania decyzji.
Społeczeństwo się starzeje, a prawo nie chroni seniorów przed nadużyciami>>
Zalecenia ONZ
Komitet ONZ ds. praw osób z niepełnosprawnościami w rekomendacjach z 29 października 2018 r. wobec Polski zalecił m.in. uchylenie wszystkich dyskryminujących przepisów Kodeksu cywilnego i innych aktów, umożliwiających pozbawienie osób niepełnosprawnych zdolności do czynności prawnych. Ponadto zarekomendował, by Polska ustanowiła procedurę umożliwiającą odzyskanie tej zdolności oraz by wypracowała taki mechanizm wspieranego podejmowania decyzji, który będzie respektować autonomię, wolę i preferencje osób z niepełnosprawnościami. Wydaje się również, że opisywana inicjatywa ma uwzględniać postanowienia Strategii na rzecz osób z niepełnosprawnościami 2021-2030.
Czytaj też w LEX: Pacian Jolanta, Prawo pacjenta do wyrażenia zgody na czynność medyczną - warunki prawnej skuteczności w kontekście współczesnych wyzwań >
Likwidację ubezwłasnowolnienia popierał również rzecznik praw obywatelskich - w 2018 r. RPO przystąpił do postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym ze skargi konstytucyjnej (SK 23/18). Przedstawił stanowisko o niezgodności z Konstytucją ubezwłasnowolnienia w obecnym kształcie. Apelował także do Prezydenta RP, Ministra Sprawiedliwości i Marszałka Senatu o działania w celu likwidacji dyskryminacji osób ubezwłasnowolnionych w zakresie praw wyborczych. Ponadto wskazywał na kwestię kontaktów z innymi dorosłymi członkami rodziny czy bliskimi, problemów ze znalezieniem kandydatów na opiekunów i kuratorów dla ubezwłasnowolnianych osób samotnych czy z przyznawaniem krewnym wynagrodzenia za opiekę.
Zobacz linię orzeczniczą: Podstawy ubezwłasnowolnienia >
Sugerowanym modelem jest model wspieranego podejmowania decyzji - celem systemu wspieranego podejmowania decyzji jest odejście od modelu „najlepszych interesów osoby” w kierunku modelu realizowania rzeczywistej woli tej osoby. Takie uniwersalne zaprojektowanie systemu wsparcia w podejmowaniu decyzji jest tym bardziej możliwe, że z założenia opierać się on ma na dwóch instrumentach:
- pełnomocnictwie materialnym i procesowym – skonstruowanym na bazie obecnie obowiązujących przepisów, z których także aktualnie może korzystać każdy;
- asyście prawnej – która co prawda nie została uregulowana prawnie, jednakże w praktyce występuje powszechnie, także często w formie umownej, gdy dana osoba korzysta ze wsparcia innej, udzielającej jej informacji i służącej radą, w szczególności przy podejmowaniu bardzo skomplikowanej decyzji o znaczeniu prawnym, np. przy inwestycjach finansowych, ubezpieczeniach, zakupie samochodu, mieszkania czy sprzętu komputerowego.
Sprawdź też w LEX: Czy rodzic będący jednocześnie opiekunem prawnym ubezwłasnowolnionego dorosłego dziecka jest zobowiązany do ponoszenia kosztów pobytu tego dziecka w DPS? >
Pełnomocnictwo pro futuro
O powołaniu zespołu MS informowało Prawo.pl na początku lutego. Wskazywało wówczas, że w prawodawstwie państw, które już wprowadziły to rozwiązanie znalazły się instrumenty dostosowane do indywidualnych potrzeb, m. in. pełnomocnictwo pro futuro. Dzięki niemu osoba pełnoletnia może ustanowić pełnomocnika reprezentującego jego interesy na wypadek ograniczenia lub utraty zdolności do samodzielnego podejmowania decyzji.
- Prace zespołu koncentrują się na opracowaniu rozwiązań pomagających każdej osobie pełnoletniej maksymalnie korzystać ze zdolności do czynności prawnych i ochronie jej interesów majątkowych. Ubezwłasnowolnienie zostanie zlikwidowane całkowicie, by nie można było ingerować w zdolność do czynności prawnych osoby pełnoletniej. Wynika to z zapisów Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych - wskazuje biuro MS. Osoby już ubezwłasnowolnione, po wejściu w życie nowych przepisów odzyskają pełną zdolność do czynności prawnych. Opracowane zostaną również przepisy przejściowe, które zapewnią im należytą ochronę i wsparcie.
Sprawdź w LEX: Jak postąpić, gdy ubiegający się o AOON nie jest w stanie samodzielnie podpisać wniosku, a nie jest osobą ubezwłasnowolnioną? >
Ubezwłasnowolnienie bywało konieczne
- Bez wątpienia, instytucja ubezwłasnowolnienia wymaga pracy i pochylenia się nad tym zagadnieniem - wskazuje Aleksandra Ejsmont, radczyni prawna, Kancelaria Radcy Prawnego Aleksandry Ejsmont. - Natomiast jest tak szerokie spektrum przypadków, w których jest stosowane to narzędzie, że nie jestem pewna, czy jego całkowite wyeliminowanie będzie dobrym rozwiązaniem. Jestem sobie w stanie wyobrazić taką sytuację, kiedy będzie trudno osobie, która miałaby być ubezwłasnowolniona, wyznaczyć pełnomocnika, bo np. nie jest w stanie się porozumiewać, komunikować. Kierunek jest wart uwagi, dobrze, że ministerstwo podjęło temat i rozpoczęło pracę - wskazuje. W jej ocenie problemem może być też to, że po wejściu w życie przepisów osoby, które były ubezwłasnowolnione, przestaną nimi być. - Trzeba pamiętać, że orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu to najwyższa forma ingerencji w zdolność do czynności prawnych. To nie jest tak, że sądy podejmują taką decyzję od tak. Wydanie takiego orzeczenia jest poprzedzone wnikliwą analizą stanu faktycznego, opinią biegłych, z dużą dozą ostrożności trzeba by podejść do takiego założenia. Przy czym – podkreślam – mowa o ubezwłasnowolnieniu całkowitym. W przypadku częściowego może trzeba to zweryfikować. Mam nadzieję, że te prace będą prowadzone z dużą wnikliwością i uważnością - dodaje mec. Ejsmont.
Czytaj też w LEX: Rachunki bankowe osób częściowo ubezwłasnowolnionych >
Osoby niepełnosprawne nie mogą zostać bez pomocy
Anna Begier z Sądu Rejonowego we Wrześni, członkini Zespołu ds. Prawa Cywilnego "Iustitii" uważa likwidację ubezwłasnowolnienia za konieczną. Wskazuje, że przepisy i praktyka sądowa już teraz ewoluują w stronę pozostawienia osobom ubezwłasnowolnionym całkowicie możliwości decydowania o sobie. - Zauważmy, że już teraz na gruncie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego nawet osoba całkowicie ubezwłasnowolniona wyraża zgodę na umieszczenie w domu pomocy społecznej, a także - w razie braku zgody - jest uczestnikiem postępowania sądowego. Obecnie ubezwłasnowolnienie nie budzi w zasadzie wątpliwości tylko w przypadkach osób niezdolnych do świadomego podejmowania decyzji i niezdolnych do jakiegokolwiek komunikowania się - podkreśla.
Zobacz procedurę: Ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu dla osoby, która ma być ubezwłasnowolniona >
Nowelizacja musi jednak zabezpieczać interesy osób, które były ubezwłasnowolnione oraz ich rodzin. Sędzia Begier podobnie jak resort sprawiedliwości podkreśla, że konieczne będzie stworzenie przepisów przejściowych tak, by osoby które odzyskają zdolność do czynności prawnych, nie pozostały bez właściwego wsparcia. - Być może dołoży to mnóstwo pilnej pracy sądom, które będą musiały określać zakres nowych uprawnień dotychczasowych opiekunów, stosownie do stanu osoby z niepełnosprawnością. Sądy rodzinne, już obciążone ponad jakąkolwiek rozsądną miarę, będą zatem wymagały wsparcia kadrowego, także dlatego, że jak się wydaje, nowy system będzie wymagał większej kontroli ze strony sądu - podkreśla.
Sprawdź: Który sąd jest właściwy dla osoby ubezwłasnowolnionej? >
Problemem może być znalezienie opiekunów - już obecnie nierzadko występują wielomiesięczne trudności ze znalezieniem kandydata opiekuna dla całkowicie ubezwłasnowolnionego czy kuratora dla częściowo ubezwłasnowolnionego. - Osoby ubezwłasnowolnione są często samotne lub w ich rodzinach nie ma osoby dającej rękojmię należytego wypełniania funkcji opiekuna. Gminy, do których należy wskazanie kandydata na opiekuna, nie mogą go wskazać, gdyż pełnienie opieki nie należy do zadań pracownika socjalnego, a nie ma chętnych do pełnienia tej funkcji. Zatem likwidacja ubezwłasnowolnienia być może winna wiązać się z profesjonalizacją osób wspierających, asystentów osoby niepełnosprawnych, z przewidzianym godnym wynagrodzeniem - podkreśla sędzia Begier.
Czytaj też w LEX: Gudowski Jacek, Ubezwłasnowolnienie – relikt normatywny czy przejaw prawnego obskurantyzmu? >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.