Osoby transpłciowe są szczególnie narażone na tortury, nieludzkie lub poniżające traktowanie w miejscach pozbawienia wolności – w szczególności na przemoc ze strony współosadzonych funkcjonariuszy, izolację, odbieranie dostępu lub daleko idące utrudnianie tranzycji. Z tej przyczyny Europejski Komitet ds. Zapobiegania Torturom, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (CPT) uznał, że trzeba w tej sprawie udzielić konkretnych wskazówek, które przyczynią się do zabezpieczenia praw tych osób.
Kluczowe jest to, z która płcią się identyfikują osoby transpłciowe
We wstępnych uwagach Komitet wskazał, że dyskryminacja, transfobia i złe traktowanie z uwagi na tożsamość płciową, stanowią powszechne zjawisko na obszarze Rady Europy, co ma swoje odzwierciedlenie również w miejscach pozbawienia wolności. Doświadczenia CPT w tym obszarze potwierdzają, że zadbanie o potrzeby osób transpłciowych w więzieniach pozostaje zjawiskiem raczej rzadkim.
Osoby transpłciowe w miejscach pozbawienia wolności znajdują się w sytuacji szczególnego narażenia na złe traktowanie i nadużycia. Zważywszy, że jednostki penitencjarne dzielone są na te przeznaczone dla kobiet albo mężczyzn, CPT zauważa różnorodne podejście do przyporządkowania osoby do danej jednostki – w niektórych państwach oparte na jej identyfikacji i deklaracji, w innych formalnie określonej płci, w niektórych uznanie płci innej niż metrykalna możliwe jest dopiero po podejściu do zabiegów operacyjnych.
W ocenie Komitetu „jako zasada, osoby transpłciowe powinny być umieszczane w jednostkach odpowiadających płci, z którą się identyfikują”. Zwrócił również uwagę, że „umieszczenie osoby transpłciowej w jednostce odmiennej niż właściwa w związku z identyfikacją płciową automatycznie zwiększa zagrożenie przemocą i nadużyciami”.
Polecamy szkolenie online: Tranzycja prawna krok po kroku z perspektywy sędziego >
Administracja więzienna nie może ignorować potrzeb osób transpłciowych
Komitet skrytykował również często pojawiające się w praktyce i szczególnie szkodliwe przypadki izolowania, w tym w warunkach celi izolacyjnej. Wskazał również, że „życzy sobie, by nie musiało dochodzić do sytuacji, że osoba transpłciowa odczuwałaby potrzebę tłumienia swojej tożsamości i próby bycia niewidzialną z uwagi na brak ochrony zapewnionej przez administrację więzienia”. Niezależnie od tego, konieczne jest zapewnienie udziału samej zainteresowanej osoby w procesie decyzyjnym i wzięcie pod uwagę jej zdania.
CPT podkreślił, że konieczne jest aktywne podejście władz penitencjarnych do zapewnienia bezpieczeństwa osobom transpłciowym w więzieniach. Za niezbędne uznał przyjęcie odpowiednich regulacji i polityk, odpowiedniego raportowania wszystkich przypadków i podejmowania działań w celu realnego zapobiegania nadużyciom. Administracja więzienna musi pozwolić osobom transpłciowym na noszenie odzieży odpowiadającej ich identyfikacji i zwracać się do nich wskazanym imieniem i zaimkami we wszelkiej komunikacji, niezależnie od danych wskazanych w dokumentach.
Czytaj też: Przestarzałe przepisy zmuszają sędziów do ekwilibrystyki przy tranzycji prawnej >
Podkreślono również konieczność odpowiedniego wyszkolenia funkcjonariuszy, by zrozumieli potrzeby, jakie mogą mieć osoby transpłciowe. Kolejna kwestia to kontrole osobiste, które powinny być zwykle przeprowadzane przez funkcjonariusza tej samej płci, z którą identyfikuje się osoba uwięziona.
Zapewnienie dostępu do medycznej tranzycji
Obszernie odniesiono się ponadto do kwestii związanych z opieką zdrowotną i dostępem do tranzycji. Wskazano, że doświadczenie dyskryminacji i transfobii może zwiększać zagrożenie zachowaniami autoagresywnymi czy samobójstwem, co musi wiązać się ze zwiększonym wsparciem ze strony administracji, w tym poprzez zapewnienie dostępu do opieki psychologicznej.
Na administracji penitencjarnej spoczywać powinien również obowiązek zapewnienia dostępu do medycznej tranzycji (w takim zakresie, w jakim chce tego sama osoba transpłciowa) i prawnego uzgodnienia płci, jak również równouprawnienie w dostępie do nich względem sytuacji osób przebywających na wolności.
Czytaj też w LEX: Grzyb Magdalena, Zmiana płci "na słowo". Praktyczne implikacje hiszpańskiej Ley Trans >
W Polsce potrzeby osób transpłciowych w więzieniach są ignorowane
Problematyką osób transpłciowych zajmowała się Helsińska Fundacja Praw Człowieka. W 2021 r. Fundacja złożyła opinię przyjaciela sądu w zakomunikowanej przez Europejski Trybunał Praw Człowieka sprawie W.W. przeciwko Polsce, dotyczącej nagłego przerwania medycznej tranzycji w więzieniu, a w 2022 r. interweniowała do ówczesnego Dyrektora Służby Więziennej. W odpowiedzi Dyrektor zanegował istnienie potrzeby wprowadzania szczególnych procedur odnoszących się do osób transpłciowych w zakładach karnych i aresztach śledczych, bowiem „transseksualizm nie jest żadnym deficytem i nie wydaje się właściwym opracowywanie sposobów oddziaływań i programów korekcyjnych skierowanych wyłącznie do tej grupy osób pozbawionych wolności”.
- Jeszcze dalej idące stanowisko przedstawił w 2023 r. na sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka ówczesny sekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości, który sprowadził problematykę do stwierdzenia, że „do pana zwracają się per pani czy na odwrót”, na co również odpowiedzieliśmy odwołując się do standardów organów prewencji tortur - wskazała Helsińska Fundacja Praw Człowieka.
W 2022 r. w toku wizytacji Krajowego Mechanizmu Prewencji Tortur w zakładzie karnym w Barczewie delegacja rozmawiała z transpłciową kobietą, która w związku z brakiem orzeczenia ustalającego płeć, przebywała w jednostce dla mężczyzn, a od rozpoczęcia tranzycji była izolowana od innych więźniów, przez pewien czas (mimo braku merytorycznych podstaw) przebywała na oddziale dla więźniów niebezpiecznych. Funkcjonariusze zwracali się do niej w rodzaju męskim, zdarzały się również obraźliwe określenia, a w jednej z jednostek nagle wstrzymano jej terapię hormonalną.
- Wytyczne CPT jasno wskazują konieczność zmiany stanu prawnego i praktyki w odniesieniu do osób transpłciowych w polskich więzieniach: zapewnienie uznania ich identyfikacji, efektywną ochronę przed złym traktowaniem przez funkcjonariuszy i przemocą współosadzonych, jak również zapewnieniem dostępu do opieki medycznej – wskazuje Zuzanna Ganczewska, prawniczka w Programie Interwencji Prawnej Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka.
Polecamy też szkolenie online: Tranzycja prawna krok po kroku z perspektywy pełnomocnika >
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.