Sprawozdawca: Philip VON BROCKDORFF
| Decyzja Zgromadzenia Plenarnego |
25.1.2023 |
| Podstawa prawna |
Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego Opinia z inicjatywy własnej |
| Sekcja odpowiedzialna |
Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa |
| Data przyjęcia przez sekcję |
21.6.2023 |
| Data przyjęcia na sesji plenarnej |
12.7.2023 |
|
Sesja plenarna nr Wynik głosowania
|
580 |
| (za/przeciw/wstrzymało się) |
152/4/9 |
1. Wnioski i zalecenia
1.1. EKES zauważa, że rokowania zbiorowe są podstawowym instrumentem stosunków pracy (zakładając oczywiście, że pracodawcy i związki zawodowe są chętnymi negocjatorami). Odnosi się przy tym do najnowszych badań sugerujących, że członkostwo w związkach zawodowych powyżej określonego poziomu przyczynia się do zmniejszenia nierówności dochodowych w poszczególnych krajach, a tym samym do niwelowania utrwalonych różnic między różnymi warstwami społeczeństwa.
1.2. EKES zwraca uwagę na istotne ustalenia przedstawione w sprawozdaniu OECD, wedle których koordynacja wynagrodzeń odgrywa kluczową rolę w pomaganiu partnerom społecznym uwzględnić makroekonomiczne skutki dla konkurencyjności wynikające z porozumień w sprawie wynagrodzeń. Odnotowuje również, że w tym samym sprawozdaniu OECD położono nacisk na rolę dynamicznych i silnych rokowań zbiorowych w propagowaniu wydajności, konkurencyjności i wzrostu gospodarczego.
1.3. Jest zdania, że związki zawodowe wraz z organizacjami pracodawców wciąż odgrywają istotną rolę w kształtowaniu polityki gospodarczej, społecznej i w zakresie zatrudnienia. Jednak liczba pracowników objętych układami zakładowymi lub sektorowymi wciąż spada, co osłabia siłę przetargową związków zawodowych.
1.4. Należy zatem znaleźć sposoby na zwiększenie znaczenia związków zawodowych, pracodawców i rządów na dynamicznym rynku pracy oraz wskazać możliwości zapewnienia solidnych i trwałych struktur dialogu społecznego, w tym zdolności prowadzenia rokowań zbiorowych, oraz poszanowania autonomii partnerów społecznych, jak również krajowych stosunków pracy.
1.5. EKES jest zdania, że to do partnerów społecznych należy określenie odpowiednich struktur rokowań zbiorowych, a w stosownych przypadkach trójstronnego i dwustronnego dialogu społecznego. Uznaje również, że rządy odgrywają istotną rolę w dostrzeganiu znaczenia rokowań zbiorowych poprzez zapewnienie warunków podstawowych ułatwiających ich podjęcie, ochronę przed praktykami dyskryminacyjnymi oraz zapobieganie próbom ograniczenia przysługujących pracownikom praw do przynależności do związków.
1.6. Komitet zauważa, że Europejski filar praw socjalnych zachęca partnerów społecznych do negocjowania układów zbiorowych w sprawach dla nich istotnych, przy poszanowaniu ich autonomii i prawa do działań zbiorowych 1 .
1.7. Odnotowuje, że nowe formy pracy, takie jak gospodarka platform, stwarzają nowe wyzwania dla stosunków pracy. Ta nowa rzeczywistość osłabiła "tradycyjną" rolę związków zawodowych jako instytucji reprezentujących zorganizowaną siłę roboczą, a także rolę organizacji pracodawców jako kluczowych zainteresowanych stron na rynku pracy.
1.8. Zwraca uwagę na to, że innowacje w miejscu pracy mają zasadnicze znaczenie dla powodzenia każdego przedsiębiorstwa i w związku z tym zaleca, by w ramach procesu rokowań zbiorowych procesy innowacji w miejscu pracy zostały uwzględnione w ramach rokowań zbiorowych i ogólnie dialogu społecznego.
1.9. Jest zdania, że w obliczu silnej konkurencji na świecie i wzrostu kosztów energii może zaistnieć potrzeba znalezienia równowagi uwzględniającej wspólne interesy - chodzi tu na przykład o wzięcie pod uwagę wyższych kosztów utrzymania ponoszonych przez pracowników, przy jednoczesnym uznaniu, że dialog społeczny, w tym rokowania zbiorowe mogą pomóc zwiększyć wydajność w miejscu pracy.
1.10. Uważa również, że rokowania zbiorowe i dialog społeczny mogą wspierać strategię przemysłową w zmieniających się warunkach gospodarczych, zgodnie z krajowymi stosunkami pracy. Chociaż może tu być wymagany pewien stopień elastyczności, to powinien on być przedmiotem porozumienia między partnerami społecznymi, a nie podważać praw zbiorowych ani warunków pracy.
1.11. Zauważa, że najszerszy i najbardziej stabilny zasięg rokowań zbiorowych w Europie występuje w państwach, w których systemy negocjacji charakteryzują się rokowaniami z udziałem wielu pracodawców, w przypadku których negocjacje odbywają się głównie na poziomie sektorowym, a w niektórych przypadkach, takich jak w Belgii, nawet na poziomie międzysektorowym.
1.12. EKES wzywa rządy, by w odpowiednich przypadkach wykorzystywały zamówienia publiczne jako uzupełniający środek promowania i uznawania rokowań zbiorowych.
2. Uwagi ogólne
2.1. Rokowania zbiorowe są kluczowym procesem stosunków pracy, w ramach którego ustanawia się sprawiedliwe płace i warunki pracy we wszystkich sektorach gospodarki. Angażuje on zarówno pracodawców, jak i związki zawodowe. Chociaż rokowania zbiorowe istnieją już od długiego czasu, to na przestrzeni lat liczba członków związków zawodowych stale maleje. Badania pokazują, że wraz ze spadkiem liczby członków siła przetargowa związków zawodowych słabnie, co ma wpływ na nabyte prawa pracownicze i rokowania zbiorowe 2 . Ponadto ważne jest, aby przedsiębiorstwa były zrzeszone w odpowiednich stowarzyszeniach pracodawców w celu wzmocnienia procesu rokowań zbiorowych, przy czym badania pokazują, że tego rodzaju organizacje odgrywają kluczową rolę w promowaniu przestrzegania norm prawnych, a także norm pracy i standardów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, zwłaszcza w gospodarce nieformalnej 3 .
2.2. Dalsze badania rzucają światło na znaczenie związków zawodowych w osiąganiu równowagi sił, która wspiera sprawiedliwość społeczną i dobrobyt gospodarczy. Wyniki empiryczne wskazują, że nierówności dochodowe wykazują trajektorię w kształcie odwróconej litery U wraz ze wskaźnikiem uzwiązkowienia. Początkowo nierówności dochodowe wzrastają w miarę jak więcej osób zatrudnionych wstępuje do związków zawodowych, osiągając szczyt trajektorii w kształcie odwróconej litery U w momencie, gdy wskaźnik uzwiązkowienia mieści się w przedziale od 35 % do 39 %, a następnie następuje spadek nierówności dochodowych wraz z dalszym wzrostem wskaźnika uzwiązkowienia. W związku z tym te badania sugerują, że wzrost liczby członków powyżej określonego przedziału przyczynia się do zmniejszenia nierówności dochodowych w poszczególnych państwach 4 .
2.3. Chociaż innowacyjność przedsiębiorstw, konkurencyjność i wydajność są uznawane za główne czynniki wzrostu gospodarczego w wysoce konkurencyjnym środowisku światowym, wszystkie te trzy aspekty w znacznym stopniu zależą od nakładu pracy i wartości dodanej zapewnianej przez pracowników w osiąganiu innowacji, konkurencyjności i produktywności. Podstawą tego wszystkiego jest aktywne zaangażowanie i wkład partnerów społecznych.
2.4. Jak EKES stwierdził w swojej wcześniejszej opinii 5 , tworzenie długoterminowej wartości pozostaje obowiązkiem dyrektorów wykonawczych, którzy realizują długoterminowe interesy, w związku z czym należy zachęcać do zwiększania odpowiedzialności dyrektorów wykonawczych za zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa. Zostało to bowiem wyraźnie uznane przez Europejską Grupę Doradczą ds. Sprawozdawczości Finansowej (EFRAG) w ramach proponowanych przez nią wymogów dotyczących sprawozdawczości z zakresu ochrony środowiska, polityki społecznej i ładu korporacyjnego na podstawie dyrektywy w sprawie sprawozdawczości przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju (CSRD), zgodnie z którą kwalifikujące się przedsiębiorstwa mają obowiązek ujawniania zasięgu rokowań zbiorowych i dialogu społecznego wśród swojej siły roboczej, ponieważ posiadanie upodmiotowionej, zaangażowanej i cenionej siły roboczej jest postrzegane jako jeden z głównych elementów długoterminowego zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstwa 6 .
2.5. Odporność i stabilność gospodarcza pośrednio wspiera spójność społeczną, ponieważ można je osiągnąć jedynie poprzez priorytetowe traktowanie wartości dodanej, jaką praca wnosi do gospodarki. To priorytetowe traktowanie przeważa w gospodarkach, w których rokowania zbiorowe i ogólnie dialog społeczny mają silną pozycję skutkującą równowagą sił gospodarczych. To z kolei sprzyja innowacyjności przedsiębiorstw, konkurencyjności i wydajności opartej na technologii i sile roboczej.
2.6. Mimo spadku wskaźnika uzwiązkowienia w całej UE Komitet jest zdania, że związki zawodowe wciąż odgrywają istotną rolę w kształtowaniu polityki gospodarczej, społecznej i w zakresie zatrudnienia, choć w niektórych państwach członkowskich ta rola ulega zmniejszeniu. Spada jednak liczba pracowników objętych układami zbiorowymi. Reprezentatywność organizacji pracodawców również budzi obawy w niektórych państwach członkowskich. W związku z tym ważne jest, aby partnerzy społeczni - wspierani przez sprzyjające ramy - znajdowali sposoby na zapewnienie, by rokowania zbiorowe i dialog społeczny mogły służyć jako odpowiednie i znaczące instrumenty, zgodnie z krajowymi uwarunkowaniami i praktykami. EKES odnotowuje, że rokowania zbiorowe są prawem podstawowym ujętym w konstytucji MOP-u 7 . Rokowania zbiorowe są również środkiem, dzięki któremu pracodawcy oraz ich organizacje i związki zawodowe mogą ustalać godziwe wynagrodzenie i warunki pracy, przy jednoczesnym uwzględnieniu krajowych interesów gospodarczych i społecznych. W tym kontekście EKES odnosi się do Konwencji MOP nr 87 dotyczącej wolności związkowej i ochrony praw związkowych, która - wraz z prawem do niezrzeszania się - również jest podstawowym prawem zarówno pracowników, jak i pracodawców. Dobre stosunki pracy zakładają również, że pracodawcy i związki zawodowe są chętnymi negocjatorami. Rzeczywistość wskazuje, że nie zawsze tak jest 8 .
2.7. Zatem celem niniejszej opinii jest przeanalizowanie przyczyn zmniejszającej się roli związków zawodowych oraz zastanowienie się nad sposobami powstrzymania tego zjawiska i nad skutkami podjęcia działań w tym kierunku. Chodzi również o podkreślenie roli związków zawodowych, pracodawców i rządów na dynamicznym rynku pracy oraz zidentyfikowanie możliwości zapewnienia funkcjonowania solidnych i trwałych struktur rokowań zbiorowych, przy jednoczesnym poszanowaniu autonomii partnerów społecznych, jak również krajowych stosunków pracy.
3. Uwagi szczegółowe
3.1. Jak zauważono w opinii SOC/764 "Wzmacnianie dialogu społecznego" 9 , poziom zaangażowania i skuteczność dialogu społecznego (i pośrednio rokowań zbiorowych) różni się w zależności od kraju. EKES jest jednak zdania, że to do krajowych partnerów społecznych należy uzgodnienie struktury negocjacji zbiorowych najlepiej dostosowanej do kontekstu krajowego.
3.2. Komitet uznaje, że rządy odgrywają istotną rolę w dostrzeganiu znaczenia rokowań zbiorowych poprzez zapewnienie warunków podstawowych ułatwiających ich podjęcie, ochronę przed praktykami dyskryminacyjnymi oraz zapobieganie próbom ograniczenia przysługujących pracownikom praw do przynależności do związków. Te trójstronne ramy powinny odzwierciedlać najważniejsze punkty wynikające z zalecenia Komisji w sprawie wzmacniania dialogu społecznego, ze szczególnym uwzględnieniem zapewnienia sprawiedliwości społecznej, przy jednoczesnym zwiększeniu dobrobytu i odporności Europy.
3.3. EKES zauważa, że Europejski filar praw socjalnych 10 zachęca partnerów społecznych do negocjowania układów zbiorowych, przy poszanowaniu ich autonomii i prawa do działań zbiorowych Ponadto EKES wzywa do konsultowania się z partnerami społecznymi przy opracowywaniu i realizowaniu polityki gospodarczej i społecznej oraz polityki zatrudnienia. Ubolewa jednak, że w całej UE konsultacje nie są prowadzone z takim samym przekonaniem i zaangażowaniem. Zauważa również, że zgodnie z Europejskim filarem praw socjalnych i w stosownych przypadkach umowy zawarte między partnerami społecznymi muszą być wykonywane na poziomie UE i jej państw członkowskich. Ta zasada zakłada zapewnienie minimalnego poziomu ochrony.
3.4. Świat pracy nieustannie się zmienia, a nowe praktyki pracy kształtują życie zawodowe milionów Europejczyków. Nowe formy pracy w ramach gospodarki platform stanowią istotne wyzwanie dla stosunków pracy. EKES jest zdania, że ta nowa rzeczywistość wpłynęła zarówno na związki zawodowe, jak i na organizacje pracodawców, i że obie te strony muszą szybko dostosować się do tej rzeczywistości, a jednocześnie chronić podstawowe prawa pracowników w duchu zaproponowanej przez Komisję dyrektywy w sprawie osób pracujących za pośrednictwem platform internetowych.
3.5. Rokowania zbiorowe mają kluczowe znaczenie dla samego istnienia i znaczenia związków zawodowych oraz dla zapewnienia równowagi sił między pracodawcami i pracownikami. EKES uważa, że rokowania zbiorowe oraz ogólnie dialog społeczny powinny również wspierać innowacje w miejscu pracy z myślą o wzroście wydajności i uwzględnieniu potencjalnych zmian praktyk pracy, które mają wpływ na dobrobyt i życie zawodowe pracowników. Komitet przyznaje, że stanowi to dodatkowe wyzwanie dla związków zawodowych. Pracodawcy powinni jednak rzecz jasna pozostać odpowiedzialni za decyzje podejmowane na poziomie przedsiębiorstwa. EKES zaleca, by - przy poszanowaniu krajowych systemów stosunków pracy - uznać rolę związków zawodowych w procesach innowacji w miejscu pracy, jako element odpowiedniej roli dialogu społecznego i rokowań zbiorowych.
3.6. Należy podkreślić ustalenia zawarte w sprawozdaniu OECD 11 , w którym przypomniano, że rokowania zbiorowe są kluczowym prawem pracy, które może również poprawić wyniki w miejscu pracy. W tym samym sprawozdaniu z niepokojem stwierdzono, że to prawo podlega presji ze względu na ogólne osłabienie stosunków pracy oraz rozwój nowych, często niepewnych form zatrudnienia. W sprawozdaniu potwierdzono, że rokowania zbiorowe w całej UE znajdują się pod presją i że istnieje ogromna polityczna potrzeba podjęcia działań. Przedstawiono w nim wszystkie dowody niezbędne do wzmocnienia rokowań zbiorowych w taki sposób, aby stały się bardziej elastyczne i lepiej odpowiadały na zmiany w świecie pracy. W tym kontekście EKES jest zdania, że należy znaleźć równowagę uwzględniającą wzajemne interesy - na przykład wzięcie pod uwagę wyższych kosztów utrzymania ponoszonych przez pracowników oraz większą konkurencję na poziomie międzynarodowym, przy jednoczesnym uznaniu, że rokowania zbiorowe i dialog społeczny mogą zwiększyć wydajność dzięki innowacjom w miejscu pracy i wspieraniu rozwoju umiejętności. Rokowania zbiorowe i dialog społeczny mogłyby ponadto wesprzeć strategię przemysłową w zmieniających się warunkach ekonomicznych w oparciu o krajowe stosunki pracy. Chociaż elastyczność ustalona przez partnerów społecznych powinna służyć jako sposób dostosowania się do zmieniających się okoliczności oraz zrównoważenia potrzeb przedsiębiorstw i ich pracowników, nie powinna wiązać się z ryzykiem naruszenia praw zbiorowych ani pogarszać warunków pracy. Ponadto elastyczność pracy, odpowiednio uregulowana przez prawodawstwo lub rokowania zbiorowe, zakłada korzyści zarówno dla pracowników, jak i dla pracodawców.
3.7. Jeśli chodzi o porozumienia zakładowe i sektorowe w procesie rokowań zbiorowych, to nie ma wzoru pozwalającego ustalić, czy jedno z nich ma większe zastosowanie od drugiego. Aby jednak zwiększyć zasięg rokowań zbiorowych, jak stwierdzono w dyrektywie w sprawie adekwatnych wynagrodzeń minimalnych 12 , na partnerach społecznych w poszczególnych państwach członkowskich spoczywa obowiązek przeprowadzenia analizy mocnych i słabych stron obu form porozumień oraz określenia, czy najlepszym sposobem zwiększenia zasięgu rokowań zbiorowych są układy sektorowe, zakładowe, czy też połączenie obu tych form. Na przykład badania wskazują, że największy i najbardziej stabilny zasięg rokowań zbiorowych w Europie występuje w państwach, w których systemy negocjacji charakteryzują się rokowaniami z udziałem wielu pracodawców, w przypadku których negocjacje odbywają się głównie na poziomie sektorowym, a w niektórych przypadkach, takich jak w Belgii, nawet na poziomie międzysektorowym 13 . Oczywiście starania na rzecz zwiększenia zasięgu muszą uwzględniać okoliczności panujące w każdym państwie.
3.8. EKES przyjmuje do wiadomości, że zwiększenie liczby członków związków zawodowych i organizacji pracodawców pozostanie ogromnym wyzwaniem. Chociaż ma na uwadze, że dialog społeczny i rokowania zbiorowe mają i powinny mieć charakter dobrowolny, to zaleca, aby partnerzy społeczni w poszczególnych państwach członkowskich sprostali temu wyzwaniu poprzez analizę odpowiednich metod zapewnienia trwałego członkostwa w ich organizacjach.
3.9. EKES uznaje, że krajowe systemy stosunków pracy są bardzo zróżnicowane oraz odzwierciedlają różne sytuacje gospodarcze i polityczne państw członkowskich. Zgodnie z notą Komisji 14 rokowania zbiorowe charakteryzują się przejściem na zdecentralizowane rokowania na poziomie przedsiębiorstwa. Badania wskazują, że zasięg rokowań zbiorowych jest zazwyczaj większy w przypadkach, w których rokowania są scentralizowane, wskaźnik organizacji pracodawców jest wyższy i praktykowane jest rozszerzanie układów na strony niebędące sygnatariuszami.
3.10. EKES podkreśla również istotne stwierdzenie przedstawione w sprawozdaniu OECD, że koordynacja wynagrodzeń odgrywa kluczową rolę w pomaganiu partnerom społecznym w uwzględnianiu sytuacji w cyklu koniunkturalnym i makroekonomicznych skutków porozumień w sprawie wynagrodzeń dla konkurencyjności 15 . Co więcej, EKES jest zdania, że proces rokowań będzie zależał od okoliczności panujących na poziomie przedsiębiorstwa, niezależnie od tego, czy jest to małe czy duże przedsiębiorstwo.
3.11. Komitet wzywa partnerów społecznych do zwiększenia znaczenia systemów rokowań zbiorowych poprzez ocenienie, w jaki sposób rokowania zbiorowe na wszystkich poziomach mogłyby w sposób zrównoważony zapewnić wartość dodaną zarówno pracownikom, jak i pracodawcom we wszystkich sektorach gospodarki i w całym społeczeństwie. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na najnowsze sprawozdanie OECD "Employment Outlook" ["Przegląd stanu zatrudnienia"], w którym położono nacisk na rolę dynamicznych i silnych rokowań zbiorowych w propagowaniu wydajności, konkurencyjności i wzrostu gospodarczego.
3.12. EKES zwraca uwagę na ważną rolę, jaką rządy odgrywają lub jaką mogłyby odgrywać, współdziałając z pracodawcami i związkami zawodowymi na rzecz ściślejszej współpracy oraz wspierając politykę makroekonomiczną. Oczywiście rządy same są znaczącymi pracodawcami i często prowadzą rokowania ze związkami zawodowymi reprezentującymi pracowników, co w niektórych państwach członkowskich może wyznaczać wzorzec dla całej gospodarki. Rządy odgrywają ponadto zasadniczą rolę w zapewnianiu właściwych warunków dla spokoju społecznego, stabilności cen, większej wydajności i niedyskryminacyjnych modeli zatrudnienia. Aby osiągnąć te cele, a jednocześnie uszanować autonomię partnerów społecznych, EKES wzywa do wzmocnienia rokowań zbiorowych w celu osiągnięcia lepszych wyników dla przedsiębiorstw i pracowników. Jako jeden ze środków zaleca, aby rządy wykorzystywały w odpowiednich przypadkach zamówienia publiczne jako uzupełniający środek wspierania i promowania rokowań zbiorowych, jak wskazano w dwóch wcześniejszych opiniach EKES-u 16 .
3.13. Jak stwierdzono wcześniej, konieczna może być uzgodniona elastyczność w rokowaniach zbiorowych. EKES jest jednak zdania, że wszelkie uzgodnione zmiany w układach zbiorowych muszą równoważyć interesy obu stron i być dla nich korzystne. Choć należy promować porozumienia na szczeblu krajowym i sektorowym, EKES uznaje, że w odniesieniu do negocjacji na poziomie przedsiębiorstwa elastyczność pracy, odpowiednio uregulowana przez prawodawstwo lub rokowania zbiorowe, może przynieść korzyści zarówno pracodawcom, jak i pracownikom. Negocjacje takie powinny opierać się na wzajemnym zaufaniu oraz skutecznych strukturach negocjacyjnych, a jednocześnie gwarantować, że warunki pracy nie ulegną pogorszeniu. Jednak pomimo tego należy w miarę możliwości znaleźć kompromis, dzięki któremu systemy zdecentralizowane będą lepiej zorganizowane, a układy sektorowe będą mogły określać ogólne warunki ramowe, pozostawiając szczegółowe postanowienia do negocjacji na poziomie przedsiębiorstwa. Badania wskazują bowiem, że hybrydowe systemy rokowań zbiorowych, obejmujące skoordynowane systemy sektorowe i wielopoziomowe, przynoszą lepsze wyniki zarówno dla pracowników, jak i przedsiębiorstw 17 .
Bruksela, dnia 12 lipca 2023 r.
